દક્ષિણ ભારતમાં શ્રી વીરનારાયણ મંદિરોની બોલબાલા છે. આ જ સમયમાં વૈષ્ણવ ધર્મ એની ચરમ સીમાએ હતો. હોયસાલવંશના રાજાઓએ મધ્યકાળમાં ઘણાં વૈષ્ણવ મંદિરો બાંધ્યાં છે. એમ વીરનારાયણ મંદિરો પણ ઘણાં બાંધ્યા છે. આવું જ એક અતિસુંદર શિલ્પકલાના ઉત્તમ નમૂનારૂપ મંદિર એ કર્ણાટકનાં બેલાવડીમાં સ્થિત છે જે ખરેખર જોવાંલાયક છે આપણે એનાં વિશે હજી સુધી અજાણ જ છીએ એ તો આપણે જ્યારે જાતે જઈને એને આત્મસાત કરીએ ત્યારે જ અભિભૂત થઈ શકીએ ત્યાં સુધી તો નહીં જ
આ મન્દિર પર લખવાનો વિચાર તો પહેલેથી જ હતો ક્યારે એ પ્રશ્ન હતો મનમાં! ચલો…. આજે સહી ! તો માણી લો સૌ આ વિશિષ્ટ મંદિરની નજકતતા અને બારીકાઈથી કેમેરાની આંખે જોઈ લો !
શ્રી વીરનારાયણ મંદિર …..જેને બેલાવાડીના વીરનારાયણ મંદિર તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે, કર્ણાટકના બેલાવાડીમાં હોયસાલ સમ્રાટ વીર બલ્લાલા II દ્વારા ૧૩મી સદીમાં બાંધવામાં આવેલું એક સુશોભિત ત્રિકુટા (ત્રણ મંદિર – ત્રી મંદિર) મંદિર છે.
મંદિરમાં અસામાન્ય રીતે મોટા ચોરસ રંગ-મંડપ (૧૦૩ ફૂટ) દ્વારા જોડાયેલા ત્રણ અલગ-અલગ ચોરસ ગર્ભગૃહ છે. ત્રણેય મંદિરોમાં શ્રી વિષ્ણુની છબીઓ છે, જોકે અલગ-અલગ સ્વરૂપો (અવતાર). કેન્દ્રીય મંદિર (જૂના મંદિર)માં નારાયણની ચાર હાથ સાથેની ૮ ફૂટ (૨.૪ મીટર) ઊંચી છબી છે અને તે હોયસલા કલાના શ્રેષ્ઠ ઉદાહરણોમાંનું એક માનવામાં આવે છે. તેનું સુશોભન સાથે સારી રીતે વિસ્તૃત છે અને પદ્માસન (કમળના આસન) પર ઉભું છે. દક્ષિણી મંદિરમાં વેણુગોપાલાની ૮ ફૂટ (૨.૪ મીટર) ઉંચી મૂર્તિ છે (ભગવાન કૃષ્ણ વાંસળી વગાડતા) જેમાં ગરુડની શિલાનો સમાવેશ થાય છે અને ઉત્તરીય મંદિરમાં યોગની મુદ્રામાં બેઠેલા યોગનરસિંહની ૭ ફૂટ (૨.૧ મીટર) ઊંચી છબી છે. સુશોભિત શિલ્પો જેમ કે કીર્તિમુખ (ગાર્ગોયલ્સ)નો ઉપયોગ મંદિર (વિમાન) ટાવર્સને સુશોભિત બનાવવા માટે થાય છે.
આ સ્ટેલેટ-શૈલીના મંદિરની નોંધપાત્ર વિશેષતાઓમાં દાગીના જેવી વિગતો સાથેના ઉત્કૃષ્ટ રીતે સુશોભિત વેસારા સુપરસ્ટ્રક્ચર (શિકારા)નો સમાવેશ થાય છે. અંદર થાંભલાઓની બારીક પચમકીલી અગાસી(છત) છે, જેમાં કેટલાક ઝવેરાત પહેર્યા હોય તેમ બાંધેલા છે. છત પણ કૃષ્ણ વિશે હિંદુ દંતકથાઓનું નિરૂપણ કરતી આકૃતિની ઝાંખીની અસામાન્ય પેનલ છે.
બાંધકામમાં વપરાતી સામગ્રી સોપસ્ટોન છે. ત્રણેય મંદિરોમાંના દરેકમાં સંપૂર્ણ સુપરસ્ટ્રક્ચર છે (તીર્થની ટોચ પરનો ટાવર) અને તે હોયસાલા રાજાઓ દ્વારા બાંધવામાં આવેલા સૌથી મોટા મંદિરોમાંનું એક છે. જ્યારે બેલુર અને હલેબીડુ ખાતેના પ્રસિદ્ધ મંદિરો તેમના જટિલ શિલ્પો માટે જાણીતા છે, ત્યારે આ મંદિર તેના સ્થાપત્ય માટે જાણીતું છે.
મંદિરની યોજના અનોખી છે કે બે મંદિરો એકબીજાની સામે છે અને તે સાડાત્રીસ ખાડીઓ ધરાવતા પહોળા અને વિશાળ ખુલ્લા મંટપ (હોલ)ની બંને બાજુએ સ્થિત છે. મંદિર સંકુલમાં બે બંધ મંતપ છે, એક તેર ખાડીઓ સાથે અને બીજી નવ ખાડીઓ સાથે, જેના અંતે એક કેન્દ્રિય મંદિર છે. આ ત્રીજું મંદિર એક જૂનું બાંધકામ છે અને તેમાં હોયસાલા મંદિરના તમામ મૂળભૂત તત્વોને સમાવતા પ્રમાણભૂત સ્થાપત્યકીય રૂઢિપ્રયોગ દર્શાવે છે.
૧૪મી સદીમાં મંદિરને નુકસાન થાય તે પહેલાં તબક્કાવાર રીતે તેનું વિસ્તરણ કરવામાં આવ્યું હતું અને તેને વધુ વિનાશથી બચાવવા માટે કેટલીક વિશેષતાઓ ઉમેરવામાં આવી હતી.
ટૂંકમાં…..
કર્ણાટકમાં બધાં જ મંદિરો દર્શનીય જ છે ક્યારેક ક્યારેક આવાં અદભૂત મંદિરો આપણી અણ આવડત અને સમયના અભાવે છૂટી જતાં હોય છે. તેમ ન થાય એ માટે જ્યારે કર્ણાટક જાઓ ત્યારે આ શ્રી વીર નારાયણ મન્દિર અવશ્ય જોશો.
!! ૐ નમો નારાયણ !!
———— જનમેજય અધ્વર્યુ