બૂંદેલખંડ એ એની સ્થપત્યકલા અને એમની વીરતા માટે પ્રખ્યાત છે. બૂંડેલખંડના ચંદેલાઓ એ સૂર્યમંદિર અને શિવાલયો તથા મહેલો અને દુર્ગોના બાંધકામ માટે જાણીતા છે
પુરાતત્વવિદો, આર્કિટેક્ટ, કલાકારો અને ઈતિહાસકારો દ્વારા જેજકભુક્તિના ચંદેલોને શ્રેષ્ઠ (જો શ્રેષ્ઠ ન હોય તો) અને અખંડ ભારતે અત્યાર સુધી જોયેલા સૌથી વધુ ઉત્કૃષ્ટ સ્થાપત્ય કરોમાંના એક તરીકે ગણવામાં આવે છે. તેમની સ્થાપત્ય નિપુણતા ખજુરાહો, કાલિંજર, અજાયગઢ અને મહોબામાં સંપૂર્ણ પ્રદર્શનમાં છે જે રાજધાની હતી.
ચંદેલોએ ૯મીથી ૧૨મી સદીની વચ્ચે બુંદેલખંડમાં તેમના મનપસંદ ભગવાન ભગવાન સૂર્યને સમર્પિત ઘણા અદભૂત મંદિરો બનાવ્યા હતા. આ પ્રદેશના મોટાભાગના મંદિરો ખાસ કરીને લલિતપુર જિલ્લામાં કુતુબ અલ-દિન ઐબક અને તેની હડકવાતી સેનાની ક્રૂરતાથી બચી શક્યા ન હતા. મંદિરોને માન્યતાની બહાર અપમાનિત કરવામાં આવ્યા હતા અને મુસ્લિમ આક્રમણકારો માટે મસ્જિદો અથવા રહેણાંક ક્વાર્ટર બનાવવા માટે તેમના પથ્થરો દૂર કરવામાં આવ્યા હતા.
૧૨મી સદીમાં મહારાજાધિરાજા મદનવર્મન અથવા મહારાજાધિરાજા પરમર્દીદેવ દ્વારા બાંધવામાં આવેલ ચંદેલોનું એક ઓછું જાણીતું સ્થાપત્ય રત્નબુધની નરહટ ગામમાં આવેલું સૂર્ય મંદિર છે.
આ મંદિર આજે દયનીય સ્થિતિમાં છે પરંતુ ગર્ભગૃહનો સુશોભિત દરવાજો ઘણું બધું કહી દે છેકહેવા તેના દ્વાર ઉપરના શિલ્પો ઉત્કૃષ્ટ છે અને તમને આશ્ચર્ય થાય જ છે કે જ્યારે પૂર્ણ થયું ત્યારે મંદિર કેવું દેખાતું હતું. મૂળ મંદિરમાં મહામંડપ, અંતરાલ અને ગર્ભ ગૃહ હતા. શિખરામાં સાત સ્તરો હતા જે ખૂબ જ સુશોભિત હતા પરંતુ દુર્ભાગ્યે ફક્ત બે જ બાકી છે.
અનેક દિવ્ય મૂર્તિઓ પણ બિરાજમાન છે.ભગવાન વિષ્ણુ, રાધાકૃષ્ણ, હનુમાનજી, શિવજી સહિત મોટી સંખ્યામાં દિવ્ય મૂર્તિઓ સૂર્ય મંદિરના બહારના ભાગમાં બિરાજમાન છે. નજીકમાં એક મોટો પગથિયાં છે, જેના પર એક વિશાળ પથ્થરની શિલા રાખવામાં આવી છે.
સ્થાનિક લોકોનું કહેવું છે કે આ મંદિરમાં જોવા મળેલી જટિલ કોતરણી અને શિલ્પોની નાજુકતા, વશીકરણ અને ગ્રેસ બીજે ક્યાંય જોવા મળતી નથી. મંદિરમાં ભગવાન સૂર્યદેવના ચોવીસ અવતાર છે. ગર્ભગૃહમાં આઠ ફૂટ ઊંચો ભગવાન સૂર્ય પવિત્ર છે. સૂર્યદેવના ચહેરાના લક્ષણો, મુદ્રા અને શણગાર કારીગરોની અનુકરણીય કારીગરીનો પુરાવો છે. કમનસીબે, સૂર્યદેવના હાથ લૂંટારાઓએ તોડી નાખ્યા છે.
મંદિરની નજીક એક પ્રાચીન પગથિયું છે જ્યાં એક વિશાળ પથ્થર મૂકવામાં આવ્યો છે. અસંખ્ય તૂટેલા સ્તંભો, શિલ્પો, અનોખા,કૌંસ અને અન્ય સ્થાપત્ય તત્વો આસપાસ પડેલા છે. ભગવાન વિષ્ણુ, રાધા કૃષ્ણ, ભગવાન હનુમાન, ભગવાન શિવ અને અન્યના અદભૂત શિલ્પો હવામાન અને સમયના વિનાશ માટે ખુલ્લા જ છે.
મંદિરની ટોચ પર અખંડ જ્યોતિ મૂકવામાં આવી છે અને હવામાં અગરબત્તીની સુગંધ પ્રસરી રહી છે. આ મંદિર ભારતીય પુરાતત્વ સર્વેક્ષણ (ASI)નું સંરક્ષિત સ્મારક છે.
આ એક સૂર્યમંદિર છે જે જોવાં જેવું તો ખરું !
!! ૐ સૂર્યાય નમઃ: !!
————– જનમેજય અધ્વર્યુ