નાગ જ્ઞાતિનો ઈતિહાસ એ ભારતના પ્રાચીન ગૌરવનું પ્રતિક છે.
સ્કંદમાતા સાથે નાગોની પૂજા કરવામાં આવે છે.
નાગોનાં નામ તેમની નાગ પૂજાને કારણે નથી, પરંતુ નાગને તેમના કુટુંબના દેવતા અને રક્ષક તરીકે માનવાને કારણે છે. નાગ પૂજાની શરૂઆત વૈદિક યુગથી જ માનવામાં આવે છે. પ્રાચીન નાગ જાતિ ભારતીય આર્યોની એક શાખા હતી. પૌરાણિક કથાઓ અનુસાર કશ્યપ ઋષિ નાગોના પિતા હતા. પાછળથી નાગ જાતિ ખૂબ જ વિશાળ સમુદાય બની ગઈ.
પુરાણો અને નાગવંશીય શિલાલેખો અનુસાર, – ‘ભોગવતી’ નાગોની રાજધાની છે. પ્રાચીન મગધમાં રાજગૃહની નજીક નાગોનું કેન્દ્ર પણ હતું. જરાસંધ પર્વમાં તે સ્થાનોનો પણ ઉલ્લેખ છે જ્યાં નાગો રહેતા હતા. મહાભારત કાળમાં શ્રી કૃષ્ણએ અર્જુન અને ભીમને બતાવેલા સર્પોનું કેન્દ્ર દર્શાવવામાં આવ્યું છે.
તે સ્થાનોના નામ હતા અર્બુદ,શક્રવાપી, સ્વસ્તિક અને મણિનાગ. નાગરાજ કપિલ મુનિનો આશ્રમ ગંગાના ડેલ્ટા પાસે હતો. નાગકન્યા ઉપલીના પિતા નાગરાજ કૌરવ્યની રાજધાની ગંગાદ્વાર અથવા હરદ્વાર હતી. (આદિપર્વ અધ્યાય ૨૦૬, શ્લોક ૧૨-૧૭) ભદ્રવાહ, જમ્મુ, કાંગડા વગેરે પહાડી દેશોમાં જોવા મળતી નાગા રાજાઓની મૂર્તિઓ મળી છે એ બધી જ પ્રાચીન છે.
જો કે એ કહેવું હજુ પણ મુશ્કેલ છે કે વાસુકી, તક્ષક નાગ કે તરંતનાગ, શેષનાગ વગેરે નાગ રાજાઓની આ મૂર્તિઓ વાસ્તવિક પ્રતીકો છે કે સ્થાનિક લોકોએ તેમની મૂર્તિઓને ભગવાન તરીકે સ્થાપિત કરી છે. કેટલી સદીઓથી તેમની પૂજા કરવામાં આવી છે તે કહેવું પણ ઘણીવાર મુશ્કેલ છે.
જો કે પ્રાચીન ભારતની નાગ જાતિઓનો ઈતિહાસ હજુ સુધી સંપૂર્ણ રીતે સ્પષ્ટ નથી તેમ છતાં એમ કહી શકાય કે આર્યોની જેમ તેમના વંશમાં ઋષિ, મુનિઓ, બ્રાહ્મણો, ક્ષત્રિયો વગેરેનો સમાવેશ થતો હતો. કેટલાક શિલાલેખો દ્વારા એ પણ સ્પષ્ટ થાય છે કે તેઓ કશ્યપ ગોત્રી છે, નાગોના નિવાસ સ્થાન વિશેની માહિતી ‘ખાંડવ-દહન-પર્વ’ મહાભારતમાંથી મળે છે.
નાગા જ્ઞાતિ ખૂબ જ વર્ચસ્વ ધરાવતી હતી. ભારતના વિવિધ સ્થળોએ તેમના ધ્વંસાવશેષો આનો પુરાવો છે. તેઓ શક્તિશાળી તેમજ કુશળ ખલાસીઓ હતા. તેની મદદથી જ દેવતાઓએ સમુદ્ર પાર કર્યો હતો.
‘નંદલાલ ડે કૃત રસાતલ’માં ઉલ્લેખ છે કે તુર્કીસ્તાનનું નામ નાગલોક હતું. તુર્કીઓ નાગ વંશના હતા. તુર્કોની પેટાજાતિઓનું નામ સેન્સ, યાસક આદિ શેષ અને વાસુકીના નામ પરથી રાખવામાં આવ્યું છે. ઉત્તર તુર્કસ્તાનને કંબોજ કહેવામાં આવે છે. થોડા સમય પહેલા ડાબરા (ગ્વાલિયર) પાસે ખોદકામમાં નાગ શાસકોના કેટલાંક સમય પહેલાંના સિક્કા મળી આવ્યા હતા. ગ્વાલિયર વિભાગમાં જ ‘પિછોર’ના કેયુર પર્વત પર આજે પણ નાગવંશીય મહેલ છે. તેમણે નારવરમાં પણ શાસન કર્યું.
‘ આપણા ધાર્મિક ગ્રંથોમાં, શેષનાગ, વાસુકી નાગ, તક્ષક નાગ, કર્કોટક નાગ, ધૃતરાષ્ટ્ર નાગ, કાલીય નાગ વગેરેનું વર્ણન જોવા મળે છે. આ નાગોને લગતી આ વાર્તા પૃથ્વીના આદિકાળથી સંબંધિત છે. આનું વર્ણન મહાભારતના આદિ પર્વમાં વેદ વ્યાસજીએ પણ કર્યું છે. મહાભારતના આદિ પર્વમાં તેના વર્ણનને કારણે લોકો તેને મહાભારત કાળની ઘટના માને છે, પરંતુ એવું નથી.
મહાભારતના આદિ કાળમાં આવી અનેક ઘટનાઓનું વર્ણન છે જે મહાભારતકાળના ઘણા સમય પહેલા બની હતી, પરંતુ તે ઘટનાઓ કોઈને કોઈ રીતે મહાભારત સાથે સંબંધિત છે, તેથી તેનું વર્ણન મહાભારતના આદિ પર્વમાં કરવામાં આવ્યું છે.
નાગોની ઉત્પત્તિ કેવી રીતે થઈ??????
કદ્રુ અને વિનતા દક્ષ પ્રજાપતિની પુત્રીઓ હતી અને બંનેના લગ્ન ઋષિ કશ્યપ સાથે થયા હતા. એકવાર કશ્યપ મુનિ પ્રસન્ન થયા અને તેમની બંને પત્નીઓને વરદાન માંગવા કહ્યું. કદ્રુએ હજાર બળવાન સાપની માતા બનવાની પ્રાર્થના કરી અને વિનતાને માત્ર બે પુત્રો હતા, પરંતુ બંને પુત્રો કદ્રુના પુત્રો કરતાં વધુ શક્તિશાળી પરાક્રમી અને સુંદર હોવા જોઈએ. કદ્રુએ ૧૦૦૦ ઈંડા મૂક્યા અને વિનતાએ બે ઈંડા આપ્યા. સમય જતાં કદ્રુના ઈંડામાંથી ૧૦૦૦ નાગોનો જન્મ થયો.
પુરાણોમાં ઘણા નાગ ખાસ કરીને વાસુકી, શેષ, પદ્મ, કમ્બલ, કર કોટક, નાગેશ્વર, ધૃતરાષ્ટ્ર, શંખ પાલ, કાલાખ્ય, તક્ષક, પિંગલ, મહા નાગ વગેરેનું ઘણું વર્ણન છે.
(૧) શેષનાગ ———–
-કદ્રુના પુત્રોમાં સૌથી શક્તિશાળી શેષનાગ હતો. તેમનું એક નામ શાશ્વત પણ છે. જ્યારે શેષનાગે જોયું કે તેની માતા અને ભાઈઓએ મળીને વિનતાને છેતર્યા છે, ત્યારે તેમણે તેની માતા અને ભાઈઓને છોડી દીધા અને ગંધમાદન પર્વત પર તપસ્યા કરવા લાગ્યા. તેમની તપસ્યાથી પ્રસન્ન થઈને બ્રહ્માએ તેમને વરદાન આપ્યું કે તમારી બુદ્ધિ ક્યારેય ધર્મથી વિચલિત ન થાય.
બ્રહ્માએ શેષનાગને પણ કહ્યું કે આ પૃથ્વી સતત ધ્રૂજી રહી છે, તેથી તમારે તેને તમારા ફેણ પર એવી રીતે ધારણ કરવી જોઈએ કે તે સ્થિર બને. આ રીતે શેષનાગે આખી પૃથ્વીને પોતાની ફેણમાં પર પકડી લીધી. ભગવાન વિષ્ણુ ક્ષીરસાગરમાં શેષનાગના આસન પર બિરાજમાન છે. ધાર્મિક ગ્રંથો અનુસાર- ભગવાન શ્રી રામના નાના ભાઈ લક્ષ્મણ અને શ્રી કૃષ્ણના મોટા ભાઈ બલરામ શેષનાગના અવતાર હતા.
(૨) વાસુકી નાગ ——–
ધાર્મિક ગ્રંથોમાં વાસુકીને નાગોના રાજા તરીકે વર્ણવવામાં આવ્યા છે. તેઓ મહર્ષિ કશ્યપ અને કદ્રુના પુત્ર પણ હતા. તેમની પત્નીનું નામ શતશીર્ષ છે. તેમની બુદ્ધિ પણ ભગવાનની ભક્તિમાં પ્રવૃત્ત હોય છે. જ્યારે માતા કદ્રુએ નાગોને સર્પ યજ્ઞમાં ભસ્મ થવાનો શ્રાપ આપ્યો ત્યારે વાસુકી સાપની જાતિને બચાવવા માટે ખૂબ ચિંતિત થઈ ગયા. ત્યારે એલાપાત્ર નામના નાગે તેમને કહ્યું કે તમારી બહેન જરત્કારુથી જન્મેલ પુત્ર જ સર્પયજ્ઞ રોકી શકશે.
પછી નાગરાજ વાસુકીએ તેની બહેન જરાત્કારુના લગ્ન ઋષિ જરાત્કારુ સાથે કરાવ્યા. જ્યારે સમય આવ્યો ત્યારે જરાત્કારુએ આસ્તિક નામના વિદ્વાન પુત્રને જન્મ આપ્યો. તેઓ આસ્તિક હતાં જેમણે રાજા જનમેજયના સર્પ યજ્ઞને તેમના પ્રિય વચન કહીને અટકાવ્યા હતો. ધાર્મિક ગ્રંથો અનુસાર, નાગરાજ વાસુકીની નેતી સમુદ્ર મંથન સમયે બની ગઈ હતી. ત્રિપુરદાહના સમયે વાસુકી શિવના ધનુષ્યના તાર બની ગયા હતાં
(૩) કર્કોટક નાગ ————–
કર્કોટક ભગવાન શિવજીના એક ગણ છે. પૌરાણિક કથાઓ અનુસાર, જ્યારે સર્પોની માતા કદ્રુએ સર્
નાગોને સર્પ યજ્ઞમાં ભસ્મ થવાનો શ્રાપ આપ્યો હતો ત્યારે ભયભીત થઈને બ્રહ્માજીના સંસારમાં કમ્બલ નાગ, મણિપુર રાજ્યમાં શંખચૂડ, યમુનામાં કાલિયા નાગ, પ્રયાગમાં ધૃતરાષ્ટ્ર નાગ, ઈલાપત્ર બ્રહ્મલોકમાં અને અન્ય. તપસ્યા કરવા કુરુક્ષેત્ર ગયા.
બ્રહ્માજીના કહેવાથી કર્કોટક નાગે મહાકાલ વનમાં મહામાયાની સામે લિંગની સ્તુતિ કરી. શિવ પ્રસન્ન થયા અને કહ્યું કે જે લોકો નાગ ધર્મનું પાલન કરે છે, તેઓનો નાશ થતો નથી. આ પછી કર્કોટક નાગે એ જ શિવલિંગમાં પ્રવેશ કર્યો. ત્યારથી તે લિંગને કર્કોટેશ્વર કહેવામાં આવે છે. એવું માનવામાં આવે છે કે જે લોકો પંચમી, ચતુર્દશી અને રવિવારે કર્કોટેશ્વર શિવલિંગની પૂજા કરે છે તેમને સર્પપીડા થટી નથી.
(૪) ધૃતરાષ્ટ્ર નાગઃ———
ધાર્મિક ગ્રંથો અનુસાર ધૃતરાષ્ટ્ર નાગને વાસુકીનો પુત્ર કહેવામાં આવે છે. મહાભારતના યુદ્ધ પછી જ્યારે યુધિષ્ઠિરે અશ્વમેધ યજ્ઞ કર્યો ત્યારે અર્જુન અને તેના પુત્ર બ્રભુવાહન (ચિત્રાંગદા નામની પત્નીથી જન્મેલા) વચ્ચે ભયંકર યુદ્ધ થયું. આ યુદ્ધમાં બ્રભુવાહને અર્જુનનો વધ કર્યો. જ્યારે બ્રભુવાહનને ખબર પડી કે તેના પિતા સંજીવન મણિમાંથી પુનરુત્થાન પામશે, ત્યારે તે તે રત્નની શોધમાં નીકળ્યો.
એ મણિ શેષનાગ પાસે હતો. તેમણે તેની રક્ષાનો ભાર ધૃતરાષ્ટ્ર નાગને સોંપી દીધો. જ્યારે બ્રભુવાહને ધૃતરાષ્ટ્ર પાસેથી મણિ માંગ્યો તો તેણે આપવાનો ઇનકાર કર્યો. પછી ધૃતરાષ્ટ્ર અને બ્રભુવાહન વચ્ચે ભયંકર યુદ્ધ થયું અને બ્રભુવાહને ધૃતરાષ્ટ્ર પાસેથી તે મણિ છીનવી લીધો. આ મણિના ઉપયોગથી અર્જુન પુનર્જીવિત થયો.
(૫) કાલિય નાગ ————–
શ્રીમદ ભાગવત અનુસાર કાલિય નાગ તેમની પત્નીઓ સાથે યમુના નદીમાં રહેતા હતા. તેના ઝેરથી યમુના નદીનું પાણી પણ ઝેરી થઈ ગયું હતું. જ્યારે શ્રી કૃષ્ણે આ જોયું તો લીલાને લીધે યમુના નદીમાં કૂદી પડ્યા. અહીં કાલિયા નાગ અને ભગવાન કૃષ્ણ વચ્ચે ભીષણ યુદ્ધ થયું. અંતે શ્રી કૃષ્ણે કાલિય નાગને હરાવ્યા. પછી કાલિયા નાગની પત્નીઓએ શ્રી કૃષ્ણને કાલિય નાગને મુક્ત કરવા પ્રાર્થના કરી. ત્યારે શ્રી કૃષ્ણએ તેમને કહ્યું કે તમે બધા યમુના નદી છોડીને બીજે ક્યાંક વસો. શ્રી કૃષ્ણના કહેવાથી કાલિય નાગ પરિવાર સાથે યમુના નદી છોડીને બીજે ક્યાંક ચાલ્યા ગયા.
(૬) તક્ષક નાગ ————-
ધાર્મિક ગ્રંથો અનુસાર તક્ષક એ પાતાલલોકના આઠ નાગોમાંથી એક છે. તક્ષક વિશે મહાભારતમાં વર્ણન છે. તેમના કહેવા પ્રમાણે શ્રૃંગી ઋષિના શ્રાપને કારણે તક્ષકે રાજા પરીક્ષિતને ડંખ માર્યો હતો, જેના કારણે તેમનું મૃત્યુ થયું હતું. રાજા પરીક્ષિતના પુત્ર જનમેજયએ તક્ષકનો બદલો લેવાના હેતુથી સર્પ યજ્ઞ કર્યો હતો. આ યજ્ઞમાં ઘણા સાપ આવ્યા અને પડ્યા. આ જોઈને તક્ષક દેવરાજ ઈન્દ્રના આશ્રયમાં ગયો.
ઋત્વિજો (યજ્ઞ કરનારા બ્રાહ્મણો)એ તક્ષકના નામે યજ્ઞો કર્યા કે તરત જ તક્ષક દેવલોકમાંથી યજ્ઞકુંડમાં પડવા લાગ્યાં. પછી આસ્તિક ઋષિએ તેમને તેમના મંત્રોથી આકાશમાં સ્થિર કર્યા. તે જ સમયે, આસ્તિક મુનિના કહેવાથી જનમેજયે સર્પ બલિદાન અટકાવ્યું અને તક્ષકનો જીવ બચી ગયો. શાસ્ત્રો અનુસાર તક્ષક ભગવાન શિવના ગળામાં વીંટળાયેલા હોય છે.
તક્ષક નાગ એ પાતાલમાં રહેતા આઠ નાગોમાંથી એક છે. તેમનો જન્મ માતા કદ્રુના ગર્ભમાંથી થયો હતો અને તેના પિતા કશ્યપ ઋષિ હતા. તક્ષક ‘કોશવશ’ વર્ગનો હતો. આ કાદ્રવેય નાગ છે. એવું માનવામાં આવે છે કે તક્ષકનું શાસન તક્ષશિલામાં હતું. ઋષિ શૃંગીના શ્રાપને કારણે તક્ષકે રાજા પરીક્ષિતને ડંખ માર્યો હતો જેના કારણે તેમનું મૃત્યુ થયું હતું.
આનાથી ગુસ્સે થઈને પરિક્ષિતના પુત્ર જનમેજયએ બદલો લેવાના ઈરાદે સર્પયજ્ઞ કર્યો, આ ભયથી તક્ષક ઈન્દ્રના આશ્રયમાં ગયો. આના પર જનમેજયની આજ્ઞા પર ઋત્વિજના મંત્રો વાંચીને ઈન્દ્ર પણ ખેંચાવા લાગ્યા. તો ઈન્દ્રએ ડરીને તક્ષક છોડી દીધો. જ્યારે તક્ષક અગ્નિકુંડની નજીક પહોંચ્યો ત્યારે આસ્તિક ઋષિની વિનંતી પર યજ્ઞ બંધ થઈ ગયો અને તક્ષકનો જીવ બચી ગયો.
જ્યેષ્ઠ માસના અન્ય ગણો સાથે આ નાગ સૂર્ય રથ પર બિરાજમાન છે. તે શિવના ગળામાં વીંટળાયેલો છે.
પશ્ચિમી વિદ્વાનો અનુસાર —ભારતમાં તક્ષક જાતિ હતી, જેનું વંશીય પ્રતીક સાપ હતું. રાજા પરીક્ષિ ત સાથે તેની લડાઈ થઈ હતી, જેમાં પરીક્ષિત માર્યા ગયાં હતાં. તક્ષશિલા પાસે જનમેજયે આ તક્ષકો સાથે યુદ્ધ કર્યું અને તેમને હરાવ્યા.
મહાભારત આદિ પર્વ અનુસાર —-મહર્ષિ શૌનકે કહ્યું- “સુતાનંદન! તમે સાપને તેમની માતા પાસેથી અને વિનતા દેવીને તેમના પુત્ર પાસેથી મળેલા શાપનું કારણ કહ્યું. જ્યારે તેઓ મળ્યા ત્યારે તમે તે વાર્તા પણ સંભળાવી હતી અને તમે પણ કહ્યું હતું. પક્ષીઓના રૂપમાં દેખાતા વિનતાના બે પુત્રોના નામનો ઉલ્લેખ કર્યો.
“પણ સુતપુત્ર ! તમે સાપના નામ નથી જણાવતા. જો દરેકના નામ આપવાનું શક્ય ન હોય, તો તેમાંના મુખ્ય સાપના નામ સાંભળવા માંગીએ છીએ.”
ઉગ્રશ્રવાજીએ કહ્યું – “તપોધન! સાપની સંખ્યા ઘણી છે; તેથી હું તે બધાના નામ નહીં કહું, પરંતુ તેમાંથી મુખ્ય સાપ, તેમના મુખ્ય નામ નીચે મુજબ છે.
નાગોમાં સર્વપ્રથમ શેધનાગ પ્રગટ થયાં. તદનન્તર વાસુકી, ઐરાવત, તક્ષક, કર્કોટક, ધનંજય, કાલિય, મણિનાગ, આપુરણ પિત્રજરક, એલાપત્ર, વામનનીલ, અનીલ,કલ્માષ, શબલ, આર્યક નાગ, ઉગ્રક નાગ, કલશપોતક, સુમનાખ્ય નાગ, દધિમુખ, વિમલપિન્ડક,આપ્ત, કર્કોટક (દ્વિતીય) શંખ, વાલિશિખ,
નિષ્ટાનક, હેમગુહ નાગ, નહુષ, પિંગલ નાગ, બહ્મકર્ણ, હસ્તિપદ, મુદ્રારાપિંડક, કમ્બલ, અશ્વતર નાગ, કાલીયક નાગ, વૃત્ત નાગ, સંવતર્ક, પહ્મ (પ્રથમ), પહ્મ (બીજો), શંખમુખ, કુષ્માંડક નાગ, ક્ષેમક, પિંડકારક,કરવીર, પુષ્પદંષ્ટ્ર નાગ , બિલ્વક , બિલ્વપાંડુર , મૂષકાદ, શંખશિરા નાગ, પૂર્ણભદ્ર સર્પ , હરિદ્રક , અપરાજિત ,
જ્યોતિક નાગ, શ્રીવહ નાગ, કૌરવ્ય, ધૃતરાષ્ટ્ર, શકિતશાળી શંખપિંડ, વિરજા, સુબાહુ, વીર્યવાન શાલિપિંડ, હસ્તપિંડ નાગ, પિઠરક નાગ, સુમુખ, કોણપાશન નાગ, કુઠર નાગ, કુંજર, પ્રભાકર, કુમુદ, કુમુદાક્ષ નાગ, તિત્તિરિ નાગ, હાલિક નાગ, મહાનાગ કર્દમ, બહુમૂલક, કર્કર નાગ, અકરકર, કુંડૉટર અને મહોદર – આ નાગોનો જન્મ થયો હતો.
હિંદુ પૌરાણિક કથાઓ અનુસાર —- કશ્યપના પુત્ર અને કદ્રુના ગર્ભમાંથી જન્મેલા પતાલાના આઠ નાગોમાંથી એક તક્ષકે શ્રૃંગી ઋષિના શ્રાપને પૂર્ણ કરવા માટે રાજા પરીક્ષિતને ડંખ માર્યો હતો. આ કારણથી રાજા જનમેજય આનાથી ખૂબ નારાજ થયા અને તેમણે વિશ્વભરના સાપોનો નાશ કરવા માટે સર્પયજ્ઞ શરૂ કર્યો.
તક્ષક આનાથી ડરી ગયો અને ઈન્દ્રના આશ્રયમાં ગયો. આના પર જનમેજયે પોતાના ઋષિઓને આદેશ આપ્યો કે જો ઈન્દ્ર તક્ષક ન છોડે તો તેને તક્ષક સાથે લાવીને તેનું સેવન કરો. ઋત્વિકના મંત્રોના પાઠ કર્યા પછી તક્ષકે ઈન્દ્રને પણ પોતાની સાથે ખેંચવાનું શરૂ કર્યું. પછી ઈન્દ્રએ ડરીને તક્ષક છોડી દીધું. જ્યારે તક્ષક ખેંચાઈને અગ્નિદાહની પાસે પહોંચ્યો ત્યારે આસ્તિકે આવીને જનમેંજયને પ્રાર્થના કરી અને તક્ષકનો જીવ બચી ગયો.
કેટલાક વિદ્વાનો માને છે કે પ્રાચીન સમયમાં ભારતમાં તક્ષક નામની એક જ જાતિ રહેતી હતી. નાગ જાતિના લોકો પોતાને તક્ષકના સંતાનો માને છે. પ્રાચીન સમયમાં આ લોકો સર્પની પૂજા કરતા હતા. કેટલાક પશ્ચિમી વિદ્વાનોનો અભિપ્રાય છે કે પ્રાચીન સમયમાં અમુક ચોક્કસ લોકોને હિંદુઓ તક્ષક અથવા નાગ કહેતા હતા. અને આ લોકો કદાચ સંશયવાદી હતા. તિબેટ, મંગોલિયા અને ચીનના લોકો હજુ પણ પોતાને તક્ષક અથવા નાગના વંશજ કહે છે.
મહાભારતના યુદ્ધ પછી, તક્ષકોની સત્તા ધીમે ધીમે વધી અને તક્ષક લોકોએ લાંબા સમય સુધી ઉત્તર પશ્ચિમ ભારતમાં શાસન કર્યું, સિકંદરના ભારતમાં આગમન સુધી. તેમનું વંશીય પ્રતીક સાપ હતું. ઉપર આપેલ પરીક્ષિત અને જનમેજયની વાર્તાના સંબંધમાં, કેટલાક પશ્ચિમી વિદ્વાનો એવું માને છે કે એક વખત તક્ષકો સાથે પાંડવોનું એક મહાન યુદ્ધ થયું હતું જેમાં તક્ષકોનો વિજય થયો હતો અને રાજા પરીક્ષિત માર્યા ગયા હતા, અને અંતથી જનમજયએ ત્યારબાદ તક્ષકોનો નાશ કર્યો હતો. તક્ષશિલામાં લડાઈ અને આ ઘટના જનમેજયના સર્પયજ્ઞના નામથી પ્રખ્યાત થઈ છે.
ગરુડ પુરાણ અનુસાર ————
ગરુડ પુરાણમાં મહર્ષિ કશ્યપ અને તક્ષક નાગ વિશે એક સુંદર ઉપખ્યાન આપવામાં આવ્યુ છે. જ્યારે તક્ષક નાગ ઋષિના શ્રાપને કારણે રાજા પરીક્ષિતને ડંખ મારવા જતો હતો ત્યારે રસ્તામાં તેની મુલાકાત ઋષિ કશ્યપ સાથે થઈ હતી. બ્રાહ્મણના વેશમાં આવેલા તક્ષકે તેમને પૂછ્યું કે તેઓ આટલી ઉતાવળમાં ક્યાં જઈ રહ્યો છો? તેના પર કશ્યપે કહ્યું કે તક્ષક નાગ મહારાજ પરીક્ષિતને ડંખ મારવા જઈ રહ્યા છે. હું તેમની ઝેરી અસર દૂર કરીશ અને તેમને ફરીથી જીવન આપીશ.
આ સાંભળીને તક્ષકે પોતાનો પરિચય આપ્યો અને પાછા ચાલ્યા કહ્યું. કારણ કે આજ સુધી કોઈ વ્યક્તિ તેમના ઝેરથી બચી શકી નથી. પછી કશ્યપ ઋષિએ કહ્યું કે તેઓ રાજ પરીક્ષિતના ઝેર-અસરને તેમની મંત્ર શક્તિથી દૂર કરશે. ત્યારે તક્ષકે કહ્યું કે જો આવું જ હોય તો આ વૃક્ષને ફરીથી લીલું બનાવીને બતાવો. હું તેને ફેંકી દઉં છું અને હવે તેનું સેવન કરું છું. તક્ષકે તરત જ તેની ઝેરી અસરથી ઝાડને ખાઈ લીધું.
આના પર ઋષિ કશ્યપે તે ઝાડની રાખ એકઠી કરી અને પોતાનો મંત્ર ફૂંક્યો. ત્યારે તક્ષકે આશ્ચર્ય સાથે જોયું કે રાખમાંથી કળી ફૂટી અને જોતા જ તે લીલું વૃક્ષ બની ગયું. આઘાત પામેલા તક્ષકે ઋષિને પૂછ્યું કે તમે રાજાનું ભલું કેમ કરવા જઈ રહ્યા છો? ઋષિએ જવાબ આપ્યો કે તેમને ત્યાંથી પુષ્કળ સંપત્તિ મળશે. આના પર તક્ષકે તેમની અપેક્ષા કરતા વધુ પૈસા આપીને પરત મોકલી દીધો. આ પુરાણમાં કહેવાયું છે કે કશ્યપ ઋષિને ‘ગરુડ પુરાણ’ સાંભળ્યા પછી જ આ અસર થઈ હતી.
આ તો થઈ નાગોની વાત પણ કોઈને એખબર છે ખરી કે ભારતમાં એક મન્દિર એબુ છે કે જે માત્ર અને માત્ર તક્ષક નાગનું છે.
કયાં છે એ પણ જણાવું છું
આખાં વિશ્વમાં આ એક અને માત્ર એક એવું મંદિર છે કે જેમતર નાગનું હોય.
કિશોરકુમારથી તો તમે પરિચિત જ હશો!
એમનું ગામ કયું ?
આ મંદિર એ ગામ/ નગરમાં નથી પણ ક્યાં છે એ કહું જ છું.
ભારતમાં નાગદેવતાના ઘણા મંદિરો છે, પરંતુ તક્ષક નાગના મંદિરનો ઉલ્લેખ ભાગ્યે જ જોવા મળે છે. મધ્યપ્રદેશના ખંડવા જિલ્લાના દાસનવલ ગામમાં દુનિયામાં એકમાત્ર તક્ષક મંદિર છે. મંદિરની નજીક એક પ્રાચીન વટવૃક્ષ પણ છે. પ્રાચીન માન્યતાઓ અનુસાર, તક્ષકે અહીં ધન્વંતરીને ડંખ માર્યો હતો અને તેના બે શિષ્યો ભગુરા અને સગુરાને ગેરમાર્ગે દોર્યા હતા. માન્યતાઓ અને સંશોધનો અનુસાર —– મધ્યપ્રદેશના ઉજ્જૈન નજીકના આજના નાગદા વિસ્તારમાં જનમેજયના સર્પમેઘ યજ્ઞ અગ્નિકુંડમાંપડેલા નાગ માટે નાગદાહ સંસ્કાર કરવામાં આવ્યા હતા.
ભગવાન શિવના ગળામાં વીંટળાયેલા નાગનું રહસ્ય !!!!!
ભારતમાં નાગકુલ અને નાગાઓનું રહસ્ય ઉકેલવું ખૂબ જ મુશ્કેલ છે. શું પહેલાં સર્પમાનવ હતા કે સાપની પ્રજાતિઓના નામના આધારે માનવ જાતિની રચના થઈ હતી? ભલે જે હોય તે હોય, પણ એક વાત ચોક્કસ છે કે તમામ સાપની પ્રજાતિઓ ભગવાન શિવના ભક્તો હતા. તેમનો ધર્મ પણ શૈવ ધર્મ હતો.
વસુકીનાગના ઉલ્લેખનીય કાર્યો ———-
વાસુકી ભગવાન શિવના પરમ ભક્ત હતા. એવું માનવામાં આવે છે કે નાગ જાતિના લોકોએ સૌથી પહેલા શિવલિંગની પૂજા કરવાની પ્રથા શરૂ કરી હતી. વાસુકીની ભક્તિથી પ્રસન્ન થઈને ભગવાન શિવે તેને પોતાના ગણમાં સમાવી લીધો. વાસુકીને નાગલોકનો રાજા માનવામાં આવે છે.
સમુદ્ર મંથન દરમિયાન વાસુકી નાગને મેરુ પર્વતની આસપાસ દોરડાના રૂપમાં મંથન કરવામાં આવ્યું હતું, જેના કારણે તેનું આખું શરીર લોહી વહી ગયું હતું. જ્યારે વાસુદેવ ભગવાન કૃષ્ણને કંસના કારાગારમાંથી ગોકુળ લઈ જઈ રહ્યા હતા ત્યારે રસ્તામાં ભારે વરસાદ પડી રહ્યો હતો. આ વરસાદ અને યમુનાની તેજ પ્રવાહથી શ્રી કૃષ્ણનું રક્ષણ કરનાર વાસુકી નાગ હતા. એક સંશોધન મુજબ વાસુકીએ જ કુંતીના પુત્ર ભીમને દસ હજાર હાથીઓનું બળ મેળવવાનું વરદાન આપ્યું હતું. વાસુકીના માથા પર નાગમણી હતી.
નાગોની ઉત્પત્તિ કેવી રીતે થઈ ? ————
પુરાણો અનુસાર તમામ નાગો ઋષિ કશ્યપની પત્ની કદ્રુના ગર્ભમાંથી ઉત્પન્ન થયા છે. કદ્રુએ હજારો પુત્રોને જન્મ આપ્યો હતો જેમાં મુખ્ય સર્પો અનંતા (શેષના,વાસુકી, તક્ષક, કર્કોટક, પદ્મ, મહાપદ્મા, શંખ, પિંગલા અને કુલિકા હતા. કદ્રુ દક્ષ પ્રજાપતિની પુત્રી હતી.
અનંત (શેષ), વાસુકી, તક્ષક, કર્કોટક અને પિંગલા – ઉપરોક્ત પાંચ સર્પ કુળના લોકો ભારતમાં પ્રભુત્વ ધરાવે છે. તે બધા કશ્યપ વંશના હતા. આમાંથી નાગવંશ આવ્યો. એક રિસર્ચ અનુસાર –નાગની વંશાવળીમાં ‘શેષ નાગ’ને નાગનો પ્રથમ રાજા માનવામાં આવે છે. શેષ નાગને ‘અનંત’ નામથી પણ ઓળખવામાં આવે છે. તેવી જ રીતે, શેષ પછી વાસુકી પછી તક્ષક અને પિંગલા આવ્યા. વાસુકીએ ભગવાન શિવની સેવામાં નિયુક્ત થવાનું સ્વીકાર્યું.
કૈલાશ પર્વત પાસે વાસુકીનું રાજ્ય હતું અને એવું માનવામાં આવે છે કે તક્ષકે તક્ષશિલા (તક્ષશિલા)ની સ્થાપના કરી હતી અને તેના નામે ‘તક્ષક’ કુળ ચલાવ્યું હતું. ઉપરોક્ત ત્રણની વાર્તાઓ પુરાણોમાં જોવા મળે છે. શેષનાગ (અનંત) ને ભગવાન વિષ્ણુની સેવા કરવાની તક મળી.
એક સિદ્ધાંત મુજબ તેઓ મૂળ કાશ્મીરના હતા. કાશ્મીરનો ‘અનંતનાગ’ વિસ્તાર તેમનો ગઢ માનવામાં આવતો હતો. કાંગડા, કુલ્લુ અને કાશ્મીર સહિતના પહાડી વિસ્તારોમાં નાગ બ્રાહ્મણોની એક જાતિ હજુ પણ અસ્તિત્વ ધરાવે છે. મહાભારતના સમયગાળા દરમિયાન, નાગા જાતિના જૂથો સમગ્ર ભારતમાં ફેલાયેલા હતા. ખાસ કરીને કૈલાશ પર્વતને અડીને આવેલા વિસ્તારોમાંથી આસામ, મણિપુર, નાગાલેન્ડ સુધી તેમનું વર્ચસ્વ હતું. નાગ પૂજક હોવાના કારણે આ લોકોને નાગવંશી કહેવામાં આવતા હતા. કેટલાક વિદ્વાનો માને છે કે શક અથવા નાગ જાતિ સમગ્ર હિમાલયની હતી. અત્યાર સુધી તિબેટીઓ તેમની ભાષાને ‘નાગભાષા’ તરીકે પણ ઓળખે છે.
તેમના પછી કર્કોટક, ઐરાવત, ધૃતરાષ્ટ્ર, અનત, અહિ, મણિભદ્ર, અલાપત્ર, કમ્બલ, અંશતર, ધનંજય, કાલિય, સોંફુ, દૌદ્વિયા કાલી, તખ્તુ, ધૂમલ, ફાહલ, કાના વગેરે નામોથી નાગોનાના વંશજો થયા. તેઓએ ભારતના જુદા જુદા ભાગોમાં શાસન કર્યું.
અથર્વવેદમાં કેટલાક નાગોનાના નામનો ઉલ્લેખ છે. આ નાગી શ્ચિત્ર, સ્વજ, પૃદાક, કલમાશ, ગ્રીવ અને તિરિવરાજી છે. નાગોમાં વિત કોબ્રા (પ્રશ્ચી), કાળો ફનીયર (કરૈત), ઘાસના રંગવાળો (ઉપતતૃણ્ય), પીળો (બ્રમ), અસિતા રંગહીન (અલીક), દાસી. , દુહિત, અસતિ, તગાત, અમોક અને તવસ્તુ વગેરે.
‘નાગા આદિવાસી’નો સંબંધ પણ નાગાઓ સાથે હોવાનું માનવામાં આવે છે. છત્તીસગઢના બસ્તરમાં નલ અને નાગ વંશ અને કવર્ધાના ફાની-નાગ વંશનો પણ ઉલ્લેખ છે. પુરાણોમાં મધ્યપ્રદેશના વિદિશા પર શાસન કરનારા નાગા વંશના રાજાઓમાં શેષ, ભોગિન, સદાચંદ્ર, ધનધર્મા, ભૂતનંદિ, શિશુનંદિ અથવા યશનંદિનો ઉલ્લેખ છે.
પુરાણો અનુસાર, એક સમય એવો હતો જ્યારે નાગા સમુદાય સમગ્ર ભારત (પાક-બાંગ્લાદેશ સહિત)નો શાસક હતાં. તે દરમિયાન તેમણે ભારતની બહાર પણ ઘણી જગ્યાએ પોતાની જીતના ઝંડા ફરકાવ્યા હતા. તક્ષક, તનક અને તુષ્ટ નાગાઓના વંશની લાંબી પરંપરા રહેલી છે. આ નાગા કુળોમાં બ્રાહ્મણો, ક્ષત્રિયો વગેરે તમામ સમુદાયો અને પ્રાંતોના લોકો હતા.
નાગવંશીઓએ ભારતના ઘણા ભાગોમાં શાસન કર્યું. એટલા માટે ભારતના ઘણા શહેરો અને ગામડાઓ ‘નાગ’ શબ્દ પર આધારિત છે. એવું માનવામાં આવે છે કે મહારાષ્ટ્રના નાગપુર શહેરને સૌથી પહેલા નાગવંશીઓએ વસાવ્યું હતું. ત્યાંની નદીનું નામ પણ નાગવંશીઓના કારણે નાગ નદી પડ્યું છે. નાગપુરની નજીક પ્રાચિન નગરધન નામનું મહત્વનું પ્રાગૈતિહાસિક નગર છે. મહારાષ્ટ્ર મહાર જાતિના આધારે મહારાષ્ટ્ર બન્યું. મહાર જાતિ પણ નાગવંશીઓની એક જાતિ હતી.
આ સિવાય હિન્દીભાષી રાજ્યોમાં ‘નાગદાહ’ નામના ઘણા શહેરો અને ગામો જોવા મળશે. આ સ્થાન સાથે સર્પોને લઈને પણ ઘણી દંતકથાઓ જોડાયેલી છે. નગા કે નાગાલેન્ડને નાગાઓ કે નાગવંશીઓની ભૂમિ કેમ ન ગણી શકાય?
આ માહિતી અગત્યની છે તે અન્ય કોઈ પુસ્તકમાં આપવામાં આવી જ નથી. તેમ છતાં આ ઇતિહાસ નથી કે જે વિશે આપણે જાણવા માંગીએ છીએ તે. એ વિશે પણ હું પ્રકાશ પાડીશ પણ એ ફરી ક્યારેક !
!! ૐ નમઃ શિવાય !!
—————- જનમેજય અધ્વર્યું