સમગ્ર દક્ષીણ ભારતનો ઈતિહાસ જાણવા જેવો જેવો છે. એમાં અગણિત અને પ્રતાપી રાજવંશો થયાં છે તેમાં એક છે આ વિજયનગર સામ્રાજ્ય. વિજયનગર સમ્રાજ્ય ટક્યું હતું તો ૩૧૦ વર્ષ સુધી. એમાં પ્રથમ ૧૫૦ વર્ષ તો સંગમવંશના રાજાઓએ જ રાજ કર્યું છે. પછી સલુવા વંશે માત્ર વીસ વર્ષ રાજ કર્યું. હવે રહ્યાં કેટલાં? — ૧૪૦ વર્ષ… તો એમાંથી આ તુલુવા વંશે ઇસવીસન ૧૪૯૧થી ઇસવીસન ૧૫૭૦ સુદી રાજ કર્યું હતું. આ તુલુવા વંશનો શાસનકાળ જ વિજયનગર સામ્રાજ્યનો સુવર્ણકાળ છે.કારણકે હમીપના અને બીજે જગવિખ્યાત શિલ્પસ્થાપત્યો બન્યાં છે એ સમય દરમિયાન જ બન્યાં છે. વિજયનગરસ્થાપત્ય શૈલી પણ આ સમય દરમિયાન જ અસ્તિત્વમાં આવી છે.
➼ આ સમયગાળા દરમિયાન જ વિજયનગરને એક મહાપ્રતાપી અને સાહિત્ય અને કલાપ્રેમી રાજા મળ્યા હતાં જેમનું નામ છે — કૃષ્ણદેવરાય ! આ રાજા વિષે હું અગાઉ લખી જ ચુક્યો છું જેમના વિષે હું આમાં પણ થોડું અવારવાનો જ છું અને બને તો એક અલગ લેખ પણ કરવાનો જ છું ! આ રાજાએ વિજયનગરની ડામાડોળ થતી સ્થિતિ સુધારી હતી અને ઘણા યુધ્ધો જીત્યાં હતાં ! એટલે જ આ તુલુવાવંશના શાસનકાળને વિજયનગરનો સુવર્ણકાળ કહેવાય છે.
➼ તુલુવ વંશની સાલવારીમાં ઘણો જ ગોટાળો છે અને તયો ક્યા કુળના હતાં તે વિષે પણ ઘણા મતભેદો છે. સલ્વારીમાં તો ભારતીય ઈતિહાસને ગોથાં ખવડાવવાની કાયમી આદત છે. ખોટી માહિતી અને એને પ્રતાપે ઉભાં થતાં ખોટાં વાદવિવાદોએ જ ભારતનાં ઇતિહાસની પત્તર ખાંડી છે. એનાં જ માઠા પરિણામો અત્યાર સુધી આપણે ભોગવ્યાં છે અને કોણ જાણે ક્યાં સુધી ભોગવતાં રહીશું તે જ ! નહીંતર વિજયનગર ભૂલી કેમ જાય કે ખોવાઈ કેમ જાય ! એ છે તો મધ્યકાળનું જ ને તે સમયે બધી જ સામગ્રી ઉપલબ્ધ હતી સાહિત્ય અને શિલાલેખો પણ! તેમ છતાં અ બધું જ વિસરાઈ ગયું હતું સદીઓ સુધી ! આમ કેમ બન્યું એ બાબતમાં જો યોગ્ય વિચાર કરવામાં આવે તો જ સાચો ઈતિહાસ લોકો સમક્ષ રજુ કરી શકાશે નહીંતર નહીં.
➼ એમ તો તુલુવ વંશની ઉત્પાતિ અને તેમનાં કૂલ વિષે ઘણા લોકોના મનમાં અસમંજસ તો છે જ ! તેનો જવાબ ખાલી પુસ્તકોએ આપ્યો છે અને એ પણ ખુદ કૃષ્ણદેવરાયે પોતાના દ્વારા લખાયેલાં પુસ્તક અમુક્ત્ય માલ્યાદામાં…તે પુસ્તકની પ્રસ્તાવનામાં તેમણે યદુ વંશી એટલે કે ચંદ્ર વંશી (યાદવ) તરીકે ઉલ્લેખ કર્યો છે. એટલે કે તેઓ ક્ષત્રીય હતાં. આ વાત માત્ર કૃષ્ણદેવ રાયને જ નહીં પણ સમગ્ર તુલુવા વંશને લાગુ પડે છે
તુલુવ વંશ (ઇસવીસન ૧૪૯૧ – ઇસવીસન ૧૫૭૦) —————
✅ રાજાઓની યાદી ———
➦ [૧] તુલુવ નરસા નાયક—– ઇસવીસન ૧૪૯૧–ઇસવીસન ૧૫૦૩
➦ [૨] વિર નરસિંહ રાય —– ઇસવીસન ૧૫૦૩ –ઇસવીસન ૧૫૦૯
➦ [૩] કૃષ્ણ દેવા રાય —– ઇસવીસન ૧૫૦૯ –ઇસવીસન ૧૫૨૯
➦ [૪] અચ્યુત દેવ રાય —– ઇસવીસન ૧૫૨૯ –ઇસવીસન ૧૫૪૨
➦ [૫] વેંકટા I —— ઇસવીસન ૧૫૪૨
➦ [૬] સદાશિવ રાય—– ઇસવીસન ૧૫૪૨ –ઇસવીસન ૧૫૭૦
➼ તુલુવ રાજવંશ એ ત્રીજો રાજવંશ છે જેણે વિજયનગર સામ્રાજ્ય પર શાસન કર્યું હતું . તેઓ એવા નાયક હતા જેમણે દરિયાકાંઠાના કર્ણાટકના ભાગોને ફૂંકી માર્યા હતા. તુલુવા રાજવંશ એ દક્ષિણ ભારતના વિજયનગર સામ્રાજ્યની નિર્ણય લેવાની રેખાઓમાંની એક હતી. વિજયનગર સામ્રાજ્યએ આ સમયગાળા દરમિયાન તેમના સૌથી પ્રખ્યાત રાજા કૃષ્ણદેવ રાય સાથે ખૂબ જ ભવ્યતા પૂર્ણ કરી. તેમના શાસનમાં ૧૪૯૧ થી ૧૫૭૦ સુધી પાંચ સમ્રાટોનો સમાવેશ થતો હતો. તેઓએ વિજયનગર તેમની રાજધાની તરીકે લગભગ સમગ્ર દક્ષિણ ભારતમાં શાસન કર્યું હતું.
✅ તુલુવ નરસા નાયક ————
➼ તુલુવ નરસા નાયક (૧૪૯૧-૧૫૦૩ ઈ.સ.) જે બંટ સમુદાયના હતા (તુલુ બોલતા આગળના વર્ગના માતૃવંશીય હિંદુ સમુદાય જે નાગવંશી ક્ષત્રિયને અનુસરે છે મુખ્યત્વે દક્ષિણ તટીય કર્ણાટકમાં જોવા મળે છે) શાસન હેઠળ વિજયનગર સૈન્યના સક્ષમ સેનાનાયક હતા. સાલુવા નરસિંહ દેવ રાયા અને સાલુવા નરસિંહના પુત્રોના નામાંકિત શાસન દરમિયાન સાર્વભૌમ.
➼ રાજા સલુવા નરસિમ્હાના મૃત્યુ પછી રાજકુંવર થિમ્મા ભૂપાલાની સૈન્ય દ્વારા હત્યા કરવામાં આવી હતી. વિશ્વાસુ નરસા નાયકે પછી બીજા રાજકુમાર, નરસિંહ રાય II નો તાજ પહેરાવ્યો પરંતુ રાજ્યમાં સ્થિરતા લાવવા માટે તમામ વહીવટી સત્તાઓ જાળવી રાખી. તેમને રક્ષાકર્તા (રક્ષક) અને સ્વામી (ભગવાન) કહેવાતા. તેમણે સેનાધિપતિ (સેનાધિપતિ), મહાપ્રધાન (વડાપ્રધાન) અને રાજાના કાર્યકર્તા (એજન્ટ) ની કચેરીઓ સંભાળી હતી. તેણે સફળતાપૂર્વક બહમની સુલતાનો અને ગજપતિઓને સામ્રાજ્યથી દૂર રાખ્યા અને તેમની સ્વતંત્રતાનો ઉપયોગ કરવાનો પ્રયાસ કરીને અવિશ્વાસુ સરદારોના ઘણા બળવાઓને કાબૂમાં રાખ્યા. હત્યા પછી વિશ્વાસુ નરસા નાયકે ત્યારબાદ રાજકુમાર કૃષ્ણદેવરાયને તાજ પહેરાવ્યો.
✅ વિર નરસિંહ રાય ————
➼ વિર નરસિંહ રાય (૧૫૦૩-૧૫૦૯ ઈ.સ.) જે બંટ સમુદાયના હતા તે તુલુવા નરસા નાયકના મૃત્યુ પછી વિજયનગર સામ્રાજ્યના રાજા બન્યા. નાના કૃષ્ણદેવરાય રાજાના સાવકા ભાઈ હતા.
➼ તેમના સક્ષમ પિતા તુલુવા નરસા નાયકના મૃત્યુને પરિણામે સર્વત્ર બળવાખોરો સામંતીઓમાં વધારો થયો. શરૂઆતમાં, તુલુવા નરસા નાયકનો સૌથી મોટો પુત્ર ઈમ્માદી નરસા નાયક રાજા બન્યો અને હત્યા થયા પહેલા બે વર્ષ સુધી સિંહાસન પર રહ્યો. ૧૫૦૫માં વિર નરસિમ્હા રાયને આગામી તાજ પહેરાવવામાં આવ્યો હતો અને તેના તમામ વર્ષો બળવાખોર લડવૈયાઓ સામે લડવામાં વિતાવ્યા હતા.
➼ દંતકથા છે કે જ્યારે તેઓ મૃત્યુશૈયા પર હતા ત્યારે વિર નરસિંહ રાયએ તેમના મંત્રી સલુવા થિમ્મા (થિમ્મરસા)ને કૃષ્ણદેવરાયને અંધ કરવા વિનંતી કરી હતી જેથી તેમનો પોતાનો આઠ વર્ષનો પુત્ર વિજયનગરનો રાજા બની શકે. જો કે થિમ્મરસા રાજા પાસે બકરીની આંખોની જોડી કાઢીને લાવ્યો અને તેને જાણ કરી કે તેણે કૃષ્ણદેવરાયને મારી નાખ્યા છે. જો કે બે સાવકા ભાઈઓ વચ્ચેના મૈત્રીપૂર્ણ સંબંધો સિવાય કંઈ સાબિત કરવા માટે કોઈ રેકોર્ડ નથી અને કૃષ્ણદેવરાયનો રાજ્યાભિષેક સરળ હતો.
➼ તુલુવ નરસા નાયકના મૃત્યુ બાદ વિર નરસિંહને વિજયનગર સામ્રાજ્યના રાજા તરીકે તાજ પહેરાવવામાં આવ્યો હતો. કિશોર કૃષ્ણદેવરાય રાજાના સાવકા ભાઈ હતા. તેમના સક્ષમ પિતા તુલુવા નરસા નાયકના અવસાનથી સામંતવાદીઓ સર્વવ્યાપી બળવો કરવા લાગ્યા. પ્રાથમિક રીતે તુલુવા નરસા નાયકનો સૌથી મોટો પુત્ર ઈમ્માદી નરસા નાયક રાજા બન્યો અને હત્યા પહેલા બે વર્ષ સુધી સિંહાસન પર રહ્યો. ૧૫૦૫માં વિરાનરસિમ્હા રાયનો રાજ્યાભિષેક થયો અને બળવાખોર લડવૈયાઓ સામે લડતા વર્ષો ક્ષીણ થઈ ગયા. બીજાપુરના યુસુફ આદિલ ખાને તુંગભદ્રની દક્ષિણમાં પોતાની સત્તાનો વિસ્તાર કરવાનો પ્રયાસ કર્યો .
➼ વિજયનગરના કારભારીને અરવિદુ પરિવારના રામરાજા અને તેમના પુત્ર થિમ્માનું સમર્થન હતું. તેમની સહાયથી, આદિલ ખાનને દબાવી દેવામાં આવ્યો અને દબાવવામાં આવ્યો. અડોની અને કુર્નૂલ વિસ્તાર વિજયનગર સામ્રાજ્યનો ભાગ બની ગયો. આ સમય દરમિયાન ઉમ્માત્તુરના વડાએ ફરીથી બળવો કર્યો અને વિર નરસિમ્હા રાયએ બળવોને ડામવા દક્ષિણ તરફ પ્રયાણ કર્યું, તેણે ગેરહાજરીમાં કૃષ્ણદેવરાયને શાસક તરીકે મૂક્યા. ઉમ્માતુરમાં વિદ્રોહને ડામવા માટે વિરાનરસિમ્હા રાયના સઘન પ્રયાસોના મિશ્ર પરિણામો મળ્યા હતા. પોર્ટુગલે આ સંઘર્ષમાં રાજા રાયાના દળોને મદદ કરી, ભટકલ બંદર પર નિયંત્રણ મેળવવા બદલામાં ઘોડાઓ અને શસ્ત્રો પૂરા પાડયા.
✅ કૃષ્ણદેવરાય ———-
➼ શ્રી કૃષ્ણદેવ રાય (૧૫૦૯-૧૫૨૯ઈ.સ.) વિજયનગર સામ્રાજ્યના સૌથી પ્રખ્યાત રાજા હતા. તે તુલુવા બંટ સમુદાયનો હતો. સામ્રાજ્યને તેની પરાકાષ્ઠાએ સંભાળતા, તેને દક્ષિણ ભારતમાં કન્નડ અને તેલુગુ વંશના લોકોનો હીરો માનવામાં આવે છે અને ભારતના પ્રખ્યાત રાજાઓમાંના એક તરીકે ગણવામાં આવે છે. સમ્રાટ કૃષ્ણ દેવ રાયાએ કન્નડ રાજ્ય રામા રમણ, મૂરુ રાયરા ગાંડા (એટલે કે ત્રણ રાજાઓનો રાજા) અને આંધ્ર ભોજાની ઉપાધિઓ પણ મેળવી હતી. કૃષ્ણદેવ રાયાને ખૂબ જ સક્ષમ વડા પ્રધાન તિમ્મારુસુ દ્વારા વહીવટમાં મદદ કરવામાં આવી હતી, જે રાજા દ્વારા પિતા તરીકે આદરવામાં આવતા હતા અને તેમના રાજ્યાભિષેક માટે જવાબદાર હતા. કૃષ્ણ દેવ રાય નાગાલા દેવીના પુત્ર હતા અને તુલુવા નરસા નાયક સલુવા નરસિમ્હા દેવા રાયાના સૈન્ય વડા હતા, જેમણે બાદમાં સામ્રાજ્યને વિઘટન થતું અટકાવવા માટે તેના શાસન પર નિયંત્રણ મેળવ્યું હતું. રાજાનો રાજ્યાભિષેક ભગવાન કૃષ્ણના જન્મદિવસ પર થયો હતો અને તેમનો સૌથી પહેલો શિલાલેખ ૨૬ જુલાઈ, ઇસવીસન ૧૫૦૯ છે. તેમણે તેમની માતાની સ્મૃતિમાં વિજયનગરા પાસે નાગલાપુરા નામનું સુંદર ઉપનગર બનાવ્યું. તેમનાં જન્મદિવસે રાજાનો રાજ્યાભિષેક થયો હતો ભગવાન કૃષ્ણ જ્યારે તેમનો મૂળ શિલાલેખ 26મી જુલાઈનો છે. ઇસવીસન ૧૫૦૯ માં તેમણે વિજયનગરા પાસે એક સુંદર ગામ બનાવ્યું જેનું નામ નાગલાપુરા હતું, તેની માતાની યાદમાં.
✅ લશ્કરી ઝુંબેશ અને વિદેશી સંબંધો —–
➼ કૃષ્ણદેવરાયનું શાસન વિજયનગરના ઈતિહાસમાં એક ભવ્ય પાનું હતું જ્યારે તેની સેના દરેક જગ્યાએ સફળ રહી હતી. રાજા યુદ્ધની યોજનાઓ અચાનક બદલવા અને હારેલી લડાઈને વિજયમાં ફેરવવા માટે જાણીતો હતાં. તેમના શાસનનો પ્રથમ દાયકા લાંબી ઘેરાબંધી લોહિયાળ વિજયો અને વિજયોનો હતો. તેમના મુખ્ય દુશ્મનો ઓરિસ્સાના ગજપતિઓ હતા જેઓ સલુવા નરસિમ્હા દેવા રાયાના શાસનથી સતત સંઘર્ષમાં હતા. બહમની સુલતાન પાંચ નાના રાજ્યોમાં વિભાજિત હોવા છતાં હજુ પણ સતત ખતરામાં હતા,.પોર્ટુગીઝ એક વધતી જતી દરિયાઈ શક્તિ હતા અને તેથી તેમના પર ઘણું નિયંત્રણ હતું. દરિયાઈ વેપાર. ઉમ્માતુરના સામંતવાદી સરદારો, કોંડાવિડુના રેડ્ડીઝ અને ભુવનગીરીના વેલામાસે વારંવાર વિજયનગર સત્તા સામે બળવો કર્યો હતો.
✅ દક્ષિણમાં સફળતા —-
➼ દક્ષિણના સુલતાનો દ્વારા વિજયનગરનાં નગરો અને ગામડાઓ પર દરોડા અને લૂંટનો વાર્ષિક મામલો કિરણોના શાસન દરમિયાન સમાપ્ત થયો. ૧૫૦૯માં કૃષ્ણદેવરાયની સેનાઓ બીજાપુરના સુલતાન સાથે દિવાની ખાતે અથડામણ કરી અને સુલતાન મહમૂદ ગંભીર રીતે ઘાયલ થયો અને પરાજય પામ્યો. યુસુફ આદિલ ખાન માર્યો ગયો અને કોવિલકોંડાને જોડી દેવામાં આવ્યો. બહામની સુલતાનોની જીત અને અસંમતિનો લાભ લઈને કૃષ્ણદેવે બિડર, ગુલબર્ગા અને બીજાપુર પર આક્રમણ કર્યું અને જ્યારે સુલતાન મહમૂદને મુક્ત કર્યો અને તેને વાસ્તવિક શાસક બનાવ્યો ત્યારે “યવન સામ્રાજ્યની સ્થાપના કરનાર” નું બિરુદ મેળવ્યું. આ બધું ઇસવીસન ૧૫૧૦ સુધીમાં થયું.
✅ સામંતીઓ સાથે યુદ્ધ ——-
➼ સમ્રાટે સ્થાનિક શાસકો, કોંડાવિડુના રેડ્ડીઝ અને ભુવનગીરીના વેલામાસને રોક્યા અને કૃષ્ણા નદી સુધીની જમીનો અટકાયતમાં લીધી. ગંગારાજ, ઉમ્માતુના વડાએ કાવેરીના કિનારે કૃષ્ણદેવરાય સાથે બોલાચાલી કરી અને તે જીતી ગયાં મુખ્ય પાછળથી ૧૫૧૨માં કાવેરીમાં ડૂબી ગયો. આ પ્રદેશને શ્રીરંગપટના પ્રાંતનો એક ભાગ બનાવવામાં આવ્યો. ૧૫૧૬-૧૫૧૭૨માં તેમણે ગોદાવરી નદીની પેલે પાર ધકેલ્યો .
✅ કલિંગ સાથે યુદ્ધ ——–
➼ કૃષ્ણદેવરાયે ઓરિસ્સાના ગજપતિઓ પર વિજય મેળવ્યો જેઓ પાંચ અભિયાનોમાં ઉત્તર આંધ્રના કબજામાં હતા. ઉમ્માતુરમાં સફળતાએ ગજપતિ પ્રથાપરુદ્રના નિયંત્રણમાં રહેલા તેલંગાણા પ્રદેશમાં તેમના અભિયાનને આગળ ધપાવવા માટે જરૂરી ગતિની ખાતરી આપી. ૧૫૧૩માં વિજયનગરની સેનાએ ઉદયગીરી કિલ્લાને ઘેરો ઘાલ્યો હતો. જે ગજપતિ સૈન્યને પરાજિત કરતા પહેલા એક વર્ષ સુધી ચાલ્યો હતો. ત્યારબાદ કૃષ્ણદેવરાયે તેમની પત્નીઓ તિરુમાલા દેવી અને ચન્ના દેવી સાથે તિરુપતિમાં પ્રાર્થના કરી. તેમના કુલગુરુ વ્યાસતીર્થે આ વિજય પછી રાજાની પ્રશંસામાં ઘણા ગીતો લખ્યા.
➼ ત્યારબાદ ગજપતિ સેના કોંડાવિડુ ખાતે મળી હતી જ્યાં થોડા મહિનાની ઘેરાબંધી પછી, કૃષ્ણદેવરાયે સલુવા તિમ્મરસા સાથે પ્રથાપરુદ્રને બીજી હાર આપી હતી. ત્યારબાદ કોંડાવિડુના ગવર્નર તરીકે સલુવા તિમ્મરસાએ કાર્યભાર સંભાળ્યો. ત્યારબાદ વિજયનગરની સેનાએ કોંડાપલ્લી વિસ્તારમાં ગજપતિ સેના પર હુમલો કર્યો અને બીજી ઘેરો ઘાલ્યો. ગજપતિ રાજા માટે આ અંતિમ હાર હતી જેણે તેની પુત્રી જગનમોહિનીને કૃષ્ણદેવરાય સાથે લગ્નની ઓફર કરી હતી. તે તેમની ત્રીજી રાણી બની. તેમણે પોર્ટુગીઝ સાથે સૌહાર્દપૂર્ણ સંબંધો સ્થાપિત કર્યા જેમણે ૧૫૧૦માં ગોવામાં પોર્ટુગીઝ ડોમિનીયન ઓફ ઈન્ડિયાની સ્થાપના કરી. સમ્રાટે પોર્ટુગીઝ વેપારીઓ પાસેથી બંદૂકો અને અરેબિયન ઘોડાઓ મેળવ્યા. તેમણે વિજયનગર શહેરને પાણી પુરવઠો સુધારવા માટે પોર્ટુગીઝ કુશળતાનો પણ ઉપયોગ કર્યો.
✅ અંતિમ સંઘર્ષ——–
➼ સામ્રાજ્ય અને પાંચ ડેક્કન સલ્તનતના જટિલ જોડાણનો અર્થ એ થયો કે તે સતત યુદ્ધમાં હતો. આમાંથી એક ઝુંબેશમાં તેમણે ગોલકોંડાને કચડી નાખ્યું અને તેના કમાન્ડર મદુરુલ-મુલ્કની અટકાયત કરી. બીજાપુર અને તેના સુલતાન ઈસ્માઈલ આદિલ શાહને કચડી નાખ્યો અને મોહમ્મદ શાહને બહમની સલ્તનત પુનઃસ્થાપિત કરી. તેમના આક્રમણનો આ દૌર ૧૯ મે, ૧૫૨૦ ના રોજ થયો હતો જ્યાં તેમણે મુશ્કેલ ઘેરાબંધી પછી બીજાપુરના ઇસ્માઇલ આદિલ શાહ પાસેથી રાયચુરનો કિલ્લો મેળવ્યો હતો જે દરમિયાન ૧૬,૦૦૦ વિજયનગર સૈનિકો માર્યા ગયા હતા. આભારી સમ્રાટે રાયચુરના યુધ્ધ દરમિયાન મુખ્ય લશ્કરી વડા પેમ્માસાની રામલિંગા નાયડુના પરાક્રમોને યોગ્ય પુરસ્કાર આપ્યો.
➼ રાયચુર સામેના અભિયાન દરમિયાન, એવું કહેવાય છે કે ૭૦૩,૦૦૦ પાયદળ, ૩૨,૬૦૦ ઘોડેસવાર અને ૫૫૧ હાથીઓનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો હતો. છેવટે, તેની છેલ્લી લડાઈમાં તેણે બહમની સલ્તનતની પ્રારંભિક રાજધાની ગુલબુર્ગના કિલ્લાને જમીન પર તોડી નાખ્યો. તેમનું સામ્રાજ્ય સમગ્ર દક્ષિણ ભારતમાં વિસ્તરેલું હતું. ૧૫૨૪ માં તેમણે તેમના પુત્ર તિરુમલાઈ રાયને યુવરાજા બનાવ્યા. જો કે તાજની કિંમત લાંબા સમય સુધી ટકી ન હતી. તેને ઝેર આપીને મોતને ઘાટ ઉતારવામાં આવ્યો હતો. સલુવા તિમ્મરસાની સંડોવણીની શંકાથી કૃષ્ણદેવરાયે તેના વિશ્વાસુ કમાન્ડર અને સલાહકારને આંધળો કરી દીધો હતો.
✅ આંતરિક વ્યવહારો ————-
➼ કાયદો અને વ્યવસ્થાની બાબતો પ્રત્યે રાજાના અભિગમને આ વાક્ય દ્વારા સંક્ષિપ્ત કરે છે, “રાજા હત્યા કરીને કાયદાનું પાલન કરે છે.” સામાન સામેના ગુનાઓ (સ્થિરતા જાળવવા માટે રચાયેલ) અને ખૂન માટે ચોરી માટે પગ અને હાથ કાપવા અને હત્યા માટે શિરચ્છેદ (દ્વંદ્વયુદ્ધના પરિણામે બનતા હોય તે સિવાય). પેસ વિજયનગરના કદનો અંદાજ લગાવી શક્યો ન હતો કારણ કે તેનો દૃષ્ટિકોણ ટેકરીઓ દ્વારા અસ્પષ્ટ હતો પરંતુ શહેર ઓછામાં ઓછું રોમ જેટલું મોટું હોવાનો અંદાજ હતો. વધુમાં, તેમણે વિજયનગરને “વિશ્વમાં શ્રેષ્ઠ પ્રદાન કરેલ શહેર” તરીકે માપ્યું, જેની વસ્તી અડધા મિલિયનથી ઓછી નથી. સામ્રાજ્યને અસંખ્ય પ્રાંતોમાં ઘણી વખત શાહી પરિવારના સભ્યો હેઠળ અને વધુ પેટાવિભાગોમાં વહેંચવામાં આવ્યું હતું. કોર્ટની સત્તાવાર ભાષાઓ તેલુગુ અને કન્નડ હતી .
✅ કળા ————
➼ સંગીતના સ્તંભો સાથેનું વિઠ્ઠલ મંદિર-હોયસલા શૈલીનો બહુકોણીય આધાર હમ્પી. કૃષ્ણદેવરાયનું શાસન ઘણી ભાષાઓમાં ઉત્પાદક સાહિત્યનો યુગ હતો જ્યારે તે તેલુગુ સાહિત્યના સુવર્ણ યુગ તરીકે પણ જાણીતો હતો . કેટલાક તેલુગુ, સંસ્કૃત, કન્નડ અને તમિલ કવિઓએ સમ્રાટના આશ્રયનો આનંદ માણ્યો હતો. સમ્રાટ કૃષ્ણદેવરાયે ઘણી ભાષાઓમાં ખાતરી આપી હતી. તેમણે કન્નડ કવિઓ મલ્લનાર્યને આશ્રય આપ્યો જેમણે વીરશૈવમૃત, ભાવચિંતરત્ન અને સત્યેન્દ્ર ચોલકાથે, ભાગવત લખનાર ચતુ વિઠ્ઠલનાથ, કૃષ્ણનારાયણ ભારતમાં તેમના રાજાની સ્તુતિ લખનાર તિમ્મ્ન્ના કવિ.
➼ સમ્રાટ કૃષ્ણદેવદેવ રાય પોતે પણ એક સાહિત્યકાર હતાં જેની વાત આપણે એ વખતે કરીશું. પણ તેમનાં દરમાં આઠ વિદ્વાનો હતાં. જેઓએ સાહિત્યમાં મહત્વનાં ગ્રંથો રચી પોતાનાં અને વિજયનગરના સમ્રાટ કૃષ્ણદેવરાયના નામ રોશન કર્યા હતાં. તેમને અષ્ટદિગ્ગજો કહેવાય છે. જાણી લો એ અષ્ટદિગ્ગજો કોણ છે તે ——
✅ અષ્ટદિગ્ગજો ————
➦ અલ્લાસીન પેદન્ન – મનુચરિત્ર, સ્વારોચિત, સંભવ, હરિકથા સાર
➦ નંદિ નિમ્મન – પારિજાત હરણ
➦ ભટ્ટમૂર્તિ – નરસ ભુપાલિયમ
➦ ધૂર્જટી – કલહસ્તિ મહાત્મ્ય
➦ માદ્રયગિરિ મલ્લન – રાજશેખર ચરિત્ર
➦ અચ્ચલરાજુ રામચંદ્ર રામયુધ્દયમ – સકલકથા સારસંગ્રહ
➦ પિંગગલીસુરત્ર – રાઘવ પાંડેય
➦ તેનાલી રામકૃષ્ણ – પાંડુરંગ માહાત્મ્ય
➼ ઉડુપીના માધવા ક્રમના મૈસુરના મહાન સંત વ્યાસતીર્થ તેમના રાજગુરુ હતા જેમણે તેમના સમર્પિત રાજાની પ્રશંસામાં અસંખ્ય ગીતો લખ્યા હતા. કન્નડમાં કૃષ્ણદેવરાયન દિનાચારી એ તાજી શોધાયેલ કૃતિ છે. આ રેકોર્ડ તેમની અંગત ડાયરીમાં કૃષ્ણદેવરાયના કાર્યકાળ દરમિયાનના આધુનિક સમાજને પ્રકાશિત કરે છે. જો કે હજુ સુધી એ સ્પષ્ટ નથી થયું કે રાજાએ પોતે રેકોર્ડ લખ્યો હતો કે કેમ. કૃષ્ણદેવરાયે તમિલ કવિ હરિદાસને આશ્રય આપ્યો હતો. સંસ્કૃતમાં, વ્યાસતીર્થે ભેદોજિવન, તત્પર્યચંદ્રિકા, ન્યાયામૃત (અદ્વૈત ફિલસૂફી વિરુદ્ધ નિર્દેશિત કૃતિ) અને તર્કતાંડવ લખ્યા હતા. કૃષ્ણદેવરાયે પોતે એક નિપુણ વિદ્વાન મદાલસા ચરિત, સત્યવદુ પરિણય અને રસમંજરી અને જાંબવતી કલ્યાણ લખ્યા હતા.
✅ મુક્તમાલ્યાદા —–
➼ કૃષ્ણદેવરાયે તેલુગુમાં અમુક્તમાલ્યાદાને અંકિત કર્યો. આ મુક્તમાલ્યાદામાં કૃષ્ણરાયે તેના પ્રેમી ભગવાન વિષ્ણુ માટે અંડલ (બાર ભક્તિ યુગમાંથી એક) દ્વારા સહન કરાયેલી વિભાજનની પીડાને ભવ્ય રીતે સમજાવે છે.તેમણે વસંત અને ચોમાસાના રૂપકોનો ઉપયોગ કરીને ત્રીસ શ્લોકોમાં એંદલની શારીરિક સુંદરતાનું નિરૂપણ કર્યું છે. મુખ્ય પાત્રોમાંનું એક પેરિયાલવાર છે-જે એંદલના પિતા છે. ભગવાન વિષ્ણુ પેરિયાલવારને પાંડય વંશના રાજાને મોક્ષ તરફના જ્ઞાનનો માર્ગ શિક્ષિત કરવા આદેશ આપે છે. અમુક્તમાલ્યાદાને વિષ્ણુચિત્તેયમ નામથી પણ ઓળખવામાં આવે છે, જે પેરિયાલવારના તેલુગુ નામ વિષ્ણુચિત્તુડુનો સંદર્ભ છે. અમુક્તમાલ્યાદામાં અન્ય કેટલીક ટૂંકી વાર્તાઓનો સમાવેશ ગોડાદેવીની મુખ્ય વાર્તા, અંડલના તેલુગુ નામના અભ્યાસક્રમમાં કરવામાં આવ્યો છે. જેનો સમગ્ર ઉપયોગ થાય છે. કૃષ્ણરાયાલુ સંસ્કૃત, તમિલ અને કન્નડ ભાષાના પણ જાણકાર હતા. જાંબવતી કલ્યાણમુ તેમની સંસ્કૃત કૃતિ છે. તેમણે અમુક્તમાલ્યાદામાં કુરુબા/ગોલ્લા કુળ સાથે જોડાયેલા હોવાનો પણ ઉલ્લેખ કર્યો છે.
✅ ધર્મ અને સંસ્કૃતિ ———
➼ કૃષ્ણદેવ રાય હિંદુ ધર્મના તમામ સંપ્રદાયોને માન આપતા હતા. જોકે તેઓ વ્યક્તિગત રીતે શ્રી વૈષ્ણવોની તરફેણમાં હતા અને તિરુપતિ મંદિરમાં હીરા જડેલા મુગટથી લઈને સોનેરી તલવારો સુધીની અસંખ્ય અમૂલ્ય ચીજવસ્તુઓની ભવ્યતા દર્શાવી હતી. તેઓ વૈષ્ણવ સંપ્રદાયમાં બહુ જ આસ્થા ધરાવતા હતાં. વધુમાં, તેમણે મંદિર પરિસરમાં પોતાના અને તેમની બે પત્નીઓના કાનૂનનું નિર્માણ કર્યું હોવાનું જાણવા મળે છે. કૃષ્ણદેવ રાયને કુરુઓ અને યાદવો દ્વારા તેમના સમુદાયની પ્રતિષ્ઠિત વ્યક્તિઓમાંના એક તરીકે આદર અપાય છે પૂજા અને મૂર્તિપૂજા કરવામાં આવે છે. કૃષ્ણદેવરાયે તે સમયના રાજગુરુ, પંચમઠ ભંજનમ તથાચાર્ય દ્વારા શ્રી વૈષ્ણવ સંપ્રદાયમાં ઔપચારિક રીતે દીક્ષા લીધી હતી. યુ વૈદ્યનાથન દ્વારા લેખ તેમણે પણ સમાન રીતે, વ્યાસતીર્થ અને તે સમયના અન્ય વેદાંત વિદ્વાનોને સમર્થન આપ્યું હતું. તેમણે કન્નડ, તેલુગુ, તમિલ અને સંસ્કૃતમાં કવિઓ અને વિદ્વાનોને આશ્રય આપ્યો.
✅ સ્થાપત્ય ———-
➼ તેમણે ઘણા મંદિરો, મંડપ, તળાવ વગેરે બનાવ્યા. પોતાની રાજધાની વિજયનગર પાસે નાગાલાપુર નામનું શહેર વસાવ્યું. કૃષ્ણ દેવરાયે ઉજ્જડ અને જંગલની જમીનને ખેતીલાયક બનાવવાનો પ્રયાસ કર્યો. તેમણે હજારા અને વિઠ્ઠલ મંદિરોની સ્થાપના કરી અને પાષણ રથ વગરે એમના જ સમયમાં બન્યાં હતાં.
➼ કૃષ્ણ દેવરાયે નાગલપુર નામનું શહેર વસાવ્યું હતું. આ શહેર નાગલંબા માતાની યાદમાં બનાવવામાં આવ્યું હતું.
➼ વિધવાઓ સાથે લગ્ન કરનારા યુગલોને કરમાંથી મુક્તિ
➼ તેમનું મૃત્યુ ક્યાં અને કેવી રીતે થયું તની તો કોઈને ખબર નથી પણ તેમનાં માત્ર ૨૦ વરસના શાસનકાળમાં આ બધું બન્યું હતું તે પણ એક હકીકત છે. તેમનાં પછી વિજયનગરની ધુરા અચ્યુતરાયે સંભાળી
✅ અચ્યુત રાય ————-
➼ અચ્યુત રાય (૧૫૨૯-૧૫૪૨ ઇ.સ.) જે બંટ સમુદાયના હતા તે દક્ષિણ ભારતના વિજયનગર સામ્રાજ્યના શાસક હતા. તેઓ કૃષ્ણ દેવ રાયના નાના ભાઈ હતા જેમના પછી તેઓ ૧૫૨૯માં રાજગાદી મેળવવામાં સફળ થયા હતા. તેમના મૃત્યુ પછી, ઉત્તરાધિકાર વિવાદિત થયો હતો. તેમનો ભત્રીજો સદાશિવ, કૃષ્ણદેવરાયના જમાઈ, આલિયા રામ રાયાના શાસન હેઠળ બાળક હતો ત્યારે આખરે અચ્યુત રાય રાજા બન્યાં.
➼ અચ્યુત રાય રાજા બન્યા તે સમય કોઈ પણ રીતે અનુકૂળ ન હતો. કૃષ્ણદેવરાયના શાસનકાળની શાંતિ અને સમૃદ્ધિનો અંત આવી રહ્યો હતો. સામંતશાહી અને દુશ્મનો સામ્રાજ્યને નીચે લાવવાની તકની રાહ જોઈ રહ્યા હતા. આ ઉપરાંત, અચ્યુત રાયાને રાજગાદી માટે સ્પર્ધા કરી રહેલા શક્તિશાળી આલિયા રામ રાય સાથે સંઘર્ષ કરવો પડ્યો હતો.
➼ જ્યારે નુનીઝના કાર્યો અચ્યુત રાયને દુર્ગુણો અને ક્રૂરતાને આપવામાં આવેલા રાજા તરીકે ખૂબ નીચું બોલે છે ત્યાં પૂરતા પુરાવા છે કે તે સાબિત કરવા માટે કે રાજા ખરેખર તેના પોતાના અધિકારમાં નોંધપાત્ર હતો અને રાજ્યની સમૃદ્ધિને જીવંત રાખવા માટે સખત લડત ચલાવી હતી. તેમને કૃષ્ણદેવરાયે પોતે સક્ષમ અનુગામી તરીકે પસંદ કર્યા હતા.
➼ બીજાપુરના ઈસ્માઈલ આદિલ શાહે રાયચુર દોઆબ પર આક્રમણ કરીને કબજો કર્યો. જો કે ઓરિસ્સાના ગજપતિઓ અને ગોલકોંડાના કુલી કુતુબ શાહનો પરાજય થયો અને પાછળ ધકેલાઈ ગયા. હવે અચ્યુત રાય તેમના સેનાપતિ સાલાકારાજુ તિરુમાલા સાથે ત્રાવણકોર અને ઉમ્માતુરના વડાઓને નિયંત્રણમાં લાવવા માટે દક્ષિણ અભિયાન પર ગયા. આ તેઓએ સફળતાપૂર્વક કર્યું. પછી તેઓએ તુંગભદ્રની ઉત્તરે દોઆબ પર આક્રમણ કર્યું અને રાયચુર અને મુદ્ગલના કિલ્લાઓ પર ફરીથી કબજો કર્યો.
➼ બે સંસ્કૃત કૃતિઓ અચ્યુતાભ્યુદયમ અને વરદમ્બિકાપરિણયમ રાજાઓના જીવન અને શાસનનું વિગતવાર વર્ણન કરે છે.
➼ તેમના સમગ્ર શાસન દરમિયાન અચ્યુત રાયાને રામ રાયની ચાલાકીનો સામનો કરવો પડ્યો હતો. જેમણે તેમની શક્તિશાળી ક્ષમતામાં રાજ્યના ઘણા વિશ્વાસુ સેવકોને ઉચ્ચ હોદ્દા પર પોતાની તરફેણના માણસો સાથે બદલી દીધા હતા. સત્તાની વહેંચણીની રમતમાં રાજા અને ઈલ્યા રામ રાય વચ્ચે મધ્યસ્થી તરીકેની ભૂમિકા ભજવવા માટે એક કરતાં વધુ પ્રસંગોએ બહામાની સુલતાનોને લાવવામાં આવ્યા હતા. આ રાજ્યને વધુ નબળું પાડશે. ૧૫૪૨માં આલિયા રામ રાયે અચ્યુત રાયને એક બળવામાં કેદ કર્યા અને સદાશિવ રાયને નવા કારભારી બનાવ્યા. આલિયા રામ રાય હકીકતમાં રાજા બન્યા અને સદાશિવ રાયના હાથમાં બહુ ઓછું શાસન ચાલવા દીધું.
➼ તિરુવેંગલનાથ મંદિર તેમના શાસનકાળ દરમિયાન વિજયનગરમાં બનાવવામાં આવ્યું હતું. તે દેવતા ભગવાન વેંકટેશ્વરના નામને બદલે જેમને મંદિર સમર્પિત કરવામાં આવ્યું હતું તેના નામથી તે અચ્યુતરાય મંદિર તરીકે જાણીતું બન્યું છે.
➼ તેમણે કન્નડ કવિ ચતુ વિટ્ટલનાથ અને મહાન ગાયક પુરંદરદાસ (કર્ણાટિક સંગીતના પિતા) અને સંસ્કૃત વિદ્વાન રાજનાથ ડીંડિમા II ને સમર્થન આપ્યું હતું. તેમના મૃત્યુ પછી, ઉત્તરાધિકાર વિવાદિત હતો. તેમનો ભત્રીજો, સદાશિવ, કૃષ્ણદેવરાયના જમાઈ, આલિયા રામા રાયના શાસન હેઠળ, બાળપણમાં આખરે રાજા બન્યો. અચ્યુત દેવરાયે મદુરાઈના રાજા તરીકે બલિજા જાતિના ગારિકેપતિ વિશ્વનાથ નાયડુનો તાજ પહેરાવ્યો અને આ રીતે વિશ્વનાથ નાયડુ બન્યા. મદુરા રાજવંશના સ્થાપક.
➼ અચ્યુત દેવ રાયે માત્ર બલિજા જાતિના અલ્લુરી સેવાપ્પા નાયડુને રાજા તરીકે તાજ પહેરાવ્યો હતો. તંજાવુરના રાજા તરીકે તાજ પહેરાવ્યો હતો.પણ તંજાવુર રાજવંશના સ્થાપક સેવાપ્પા નાયડુ સાથે લગ્નમાં તેમની ભાભી મૂર્તિમામ્બા (તેમની પત્ની તિરુમાલામ્બાની પોતાની બહેન) પણ આપી હતી. અચ્યુત રાય રાજા બન્યા તે સમય કોઈ પણ રીતે અનુકૂળ ન હતો. કૃષ્ણદેવરાયના શાસનકાળની શાંતિ અને સમૃદ્ધિનો અંત આવી રહ્યો હતો. સામંતશાહી અને દુશ્મનો સામ્રાજ્યને નીચે લાવવાની તકની રાહ જોઈ રહ્યા હતા..
➼ તિરુવેંગલનાથ મંદિર તેમના શાસનકાળ દરમિયાન વિજયનગરમાં બનાવવામાં આવ્યું હતું. તે દેવતા ભગવાન વેંકટેશ્વરના નામને બદલે જેમને મંદિર સમર્પિત કરવામાં આવ્યું હતું તેના નામથી તે અચ્યુતરાય મંદિર તરીકે જાણીતું બન્યું છે.
➼ માત્ર ૧૩ વર્ષના શાસન પછી વિજયનગરની રાજગાદી સદાશિવ રાયને પ્રાપ્ત થઇ
✅ સદાશિવ રાય ———–
➼ સદાશિવ રાય (૧૫૪૨-૧૫૭૦) જે બંટ સમુદાયના હતા તે વિજયનગર સામ્રાજ્યના શાસક હતા, જે ૧૬મી સદીના ભારતમાં દક્ષિણમાં સ્થિત એક શક્તિશાળી દક્ષિણ ભારતીય સામ્રાજ્ય હતું.સદાશિવ રાય એ તુલુવા વંશના અંતિમ શાસક હતાં.
➼ જ્યારે વિજયનગરના શાસક, અચ્યુત રાય ઇસવીસન ૧૫૪૨ માં મૃત્યુ પામ્યા, ત્યારે તેમના પુત્ર, વેંકટાદ્રી, તેમના સ્થાને આવ્યા. તે એક નબળો શાસક હતો અને છ મહિના પછી તેનો પિતરાઈ ભાઈ સદાશિવ રાજા બન્યો. સદાશિવ રાયાનું નિયંત્રણ તેમના મંત્રી રામ રાય દ્વારા કરવામાં આવ્યું હતું. જે હકીકતમાં રાજા હતા જેમણે વિજયનગર સામ્રાજ્યની સત્તાને પુનઃસ્થાપિત કરી હતી જે કૃષ્ણ દેવ રાયના શાસન પછી ઘટી ગઈ હતી. રામરાયની વ્યૂહરચના ડેક્કન સલ્તનતને પહેલા એક સાથે અને પછી બીજા સાથે જોડીને એકબીજા સામે રમવાની હતી.
➼ સદાશિવ રાય વિજયનગર સામ્રાજ્યના રાજા હતા. ૧૫૪૩માં તેમના કાકા અચ્યુત દેવ રાયના મૃત્યુ બાદ તેઓ સત્તા પર આવ્યા હતા. કૃષ્ણદેવરાયના જમાઈ આલિયા રામ રાયના સમર્થનને કારણે તેમનો રાજ્યાભિષેક શક્ય બન્યો હતો. તેમના સમગ્ર શાસન દરમિયાન, વાસ્તવિક સત્તા અશક્ત શાસક આલિયા રામ રાયના હાથમાં હતી.
➼ આ સમયગાળા દરમિયાન તાલીકોટાનું યુદ્ધ (૨૩ જાન્યુઆરી, ૧૫૬૫) થયું હતું. આ યુદ્ધમાં વિજયનગર સામ્રાજ્ય સામે એક સંઘની રચના કરવામાં આવી હતી જેમાં અહેમદનગર, બીજાપુર, ગોલકોંડા અને બિદરનો સમાવેશ થતો હતો, જ્યારે બેરાર આ સંઘમાં જોડાયો ન હતો. તેના શાસનની વાસ્તવિક સત્તા અરવિદુ વંશના મંત્રી રામરાયના હાથમાં હતી.તેના સૈન્યમાં ઘણા મુસ્લિમોનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો હતો. આ યુદ્ધનું વર્ણન યુરોપીયન પ્રવાસી સેવેલે તેમના પુસ્તક વિજયનગરઃ અ ફર્ગોટન એમ્પાયરમાં કર્યું છે.
➼ આ યુધ્ધ જ સદાશિવ રાય અને તુલુવા વંશના અંત માટે જવાબદાર હતું. અરબિદુ વંશની સ્થાપના એ ૧૯૭૦મ આ યુધ્ધ પછી ફેલાયેલી અરાજકતાને કારણે પાંચ વર્ષ પછીથી થઇ.
(તુલુવા વંશ સમાપ્ત) ( વિજયનગર સામ્રાજ્ય ક્રમશ:)
!! ઓમ નમો નારાયણ !!
————- જનમેજય અધ્વર્યુ