ચૌસઠ યોગિની મંદિર અથવા ચોસઠ યોગિનીઓ ઘણીવાર આદિશક્તિ મા કાલીનો અવતાર અથવા ભાગ છે. ઘોર નામના રાક્ષસ સાથે લડતી વખતે માતાએ ચોસઠ અવતાર લીધા. એવું પણ માનવામાં આવે છે કે આ બધા માતા પાર્વતીના મિત્રો છે. આ ચોસઠ દેવીઓમાંથી દસ મહાવિદ્યાઓ અને સિદ્ધ વિદ્યાઓ પણ ગણાય છે.
આ બધા ઘણીવાર આદિમ શક્તિ કાલીના જુદા જુદા અવતાર છે. કેટલાક લોકો કહે છે કે તમામ યોગિનીઓ મુખ્યત્વે કાલી કુળ સાથે સંબંધિત છે અને તેઓ તમામ તંત્ર અને યોગ વિદ્યા સાથે ગાઢ સંબંધ ધરાવે છે. ભારતમાં આઠ કે નવ મુખ્ય ચૌસથ-યોગિની મંદિરોનો ઉલ્લેખ છે. આમાં માત્ર પાંચના લેખિત પુરાવા ઉપલબ્ધ છે – બે ઓરિસ્સામાં અને ત્રણ મધ્યપ્રદેશમાં. તમામ યોગિનીઓ અલૌકિક શક્તિઓથી સંપન્ન છે અને જાદુ, જાદુ, બંદી, મૃત્યુ, ઉત્થાન વગેરે કાર્યો તેમની કૃપાથી જ સફળ થાય છે.
મુખ્યત્વે આઠ યોગિનીઓના નામ આ પ્રમાણે છે:-
✔ [૧] સૂર-સુંદરી યોગિની
✔ [૨] મનોહરા યોગિની
✔ [૩] કનકવતી યોગિની
✔ [૪] કામેશ્વરી યોગિની
✔ [૫] રતિ સુંદરી યોગિની
✔ [૬] પદ્મિની યોગિની
✔ [૭] નટિની યોગિની
✔ [૮] મધુમતી યોગિની
ચોસઠ યોગિનીઓનાં નામ ———–
⟹ (૦૧) બહુરૂપ
⟹ (૦૨) તારા
⟹ (૦૩) નર્મદા
⟹ (૦૪) યમુના
⟹ (૦૫) શાંતિ
⟹ (૦૬) વારુણી
⟹ (૦૭) ક્ષેમંકરી
⟹ (૦૮) એન્દ્રી
⟹ (૦૯) વારાહી
⟹ (૧૦) રણવીરા
⟹ (૧૧) વાનર-મુખી
⟹ (૧૨) વૈષ્ણવી
⟹ (૧૩) કાલરાત્રિ
⟹ (૧૪) વૈદ્યરૂપા
⟹ (૧૫) ચર્ચિકા
⟹ (૧૬) બેતલી
⟹ (૧૭) છિન્નમસ્તિકા
⟹ (૧૮) વૃષવાહન
⟹ (૧૯) જ્વાલાકામિની
⟹ (૨૦) ઘટવાર
⟹ (૨૧) કરાકાલી
⟹ (૨૨) સરસ્વતી
⟹ (૨૩) બિરુપા
⟹ (૨૪) કાવેરી
⟹ (૨૫) ભલુકા
⟹ (૨૬) નરસિંહી
⟹ (૨૭) બિરજા
⟹ (૨૮) વિકતાંના
⟹ (૨૯) મહાલક્ષ્મી
⟹ (૩૦) કૌમારી
⟹ (૩૧) મહામાયા
⟹ (૩૨) રતિ
⟹ (૩૩) કરકરી
⟹ (૩૪) સર્પશ્ય
⟹ (૩૫) યક્ષિણી
⟹ (૩૬) વિનાયકી
⟹ (૩૭) વિંધ્યવાસિની
⟹ (૩૮) વીર કુમારી
⟹ (૩૯) મહેશ્વરી
⟹ (૪૦) અંબિકા
⟹ (૪૧) કામિની
⟹ (૪૨) ઘટાબરી
⟹ (૪૩) સ્તુતિ
⟹ (૪૪) કાલી
⟹ (૪૫) ઉમા
⟹ (૪૬) નારાયણી
⟹ (૪૭) સમુદ્ર
⟹ (૪૮) બ્રહ્મીની
⟹ (૪૯) જ્વાલા મુખી
⟹ (૫૦) આગ્નેયી
⟹ (૫૧) અદિતિ
⟹ (૫૨) ચંદ્રકાંતિ
⟹ (૫૩) વાયુવેગા
⟹ (૫૪) ચામુંડા
⟹ (૫૫) મૂરતિ
⟹ (૫૬) ગંગા
⟹ (૫૭) ધૂમાવતી
⟹ (૫૮) ગાંધાર
⟹ (૫૯) સર્વ મંગલા
⟹ (૬૦) અજિતા
⟹ (૬૧) સૂર્યપુત્રી
⟹ (૬૨) વાયુ વીણા
⟹ (૬૩) અઘોર
⟹ (૬૪) ભદ્રકાલી
(૧) ચૌસઠ યોગિની મંદિર, મોરેના
👉 મધ્યપ્રદેશના મોરેનામાં સ્થિત ચૌસથ યોગિની મંદિરનું વિશેષ મહત્વ છે. આ મંદિરને ભૂતકાળમાં તાંત્રિક વિશ્વવિદ્યાલય કહેવામાં આવતું હતું. તે સમયે આ મંદિરમાં તાંત્રિક અનુષ્ઠાન કરીને તાંત્રિક સિદ્ધિઓ મેળવવા માટે તાંત્રિકોનો મેળાવડો થતો હતો.
(૨) ચૌસઠ યોગિની મંદિર, જબલપુર:-
👉 ચૌસઠ યોગિની મંદિર મધ્યપ્રદેશના જબલપુરનું એક પ્રખ્યાત પર્યટન સ્થળ છે. આ મંદિર જબલપુરની ઐતિહાસિક સમૃદ્ધિમાં વધુ એક અધ્યાય ઉમેરે છે. પ્રસિદ્ધ આરસના ખડકની નજીક આવેલા આ મંદિરમાં દેવી દુર્ગાની 64 મૂર્તિઓ છે.
(૩) ચૌસઠ યોગિની મંદિર, ખજુરાહો:-
👉 ચૌસઠ યોગિની મંદિર, શિવસાગર તળાવની દક્ષિણ-પશ્ચિમમાં આવેલું, ચંદેલ કલાની પ્રથમ શ્રેષ્ઠ કૃતિ છે. આ મંદિર ભારતના તમામ યોગિની મંદિરોમાં શ્રેષ્ઠ છે અને બાંધકામની દ્રષ્ટિએ તે સૌથી જૂનું છે.
(૪) ચૌસઠ યોગિની મંદિર હીરાપુર ઓરિસ્સા :-
👉 હીરાપુર ભુવનેશ્વરથી 20 કિમી દૂર એક નાનકડું ગામ છે. ભારતનું સૌથી નાનું યોગિની મંદિર ‘ચૌસથ યોગિની’ આ ગામમાં આવેલું છે.
(૫) રાનીપુર-
👉 ઝરિયા બાલાંગિર ઓરિસ્સાનું ચૌસથ યોગિની મંદિર:- આ ઐતિહાસિક ઈંટ મંદિર ઓરિસ્સાના બાલાંગિર જિલ્લાના તિતિલાગઢ તહસીલના રાણીપુર ઝરિયા નામના જોડિયા ગામમાં આવેલું છે.
ચૌસઠ યોગિની મંદિર- મોરેના, મધ્ય પ્રદેશ
કેદારનાથ મહાપાત્ર દ્વારા ૧૯૫૩માં શોધાયેલ ભુવનેશ્વર શહેરથી લગભગ ૨૦ કિલોમીટર દૂર હિરાપુરનું ચૌસઠ યોગિની મંદિર યોગિની કુળનું ૯મી સદીનું કેન્દ્ર છે. યોગિની સંપ્રદાયમાં ૬૪ સ્ત્રી દેવતાઓનો સમાવેશ થતો હતો. જે ઘણીવાર પ્રાણી દ્વારા રજૂ કરવામાં આવે છે અને મહામાયા દ્વારા સંચાલિત થાય છે. જેઓ અલૌકિક સિદ્ધિઓ સહિત અને તેના સુધી મર્યાદિત ન હોવાને કારણે ઝડપી પરિણામો મેળવવાની તેમની વૃત્તિને કારણે ડરતા અને પૂજવામાં આવતા હતા.
👉 મોટાભાગના ૬૪ યોગિની ક્ષેત્રો ખુલ્લી હવા અને ગોળાકાર આકારના છે, વર્તુળ એ શક્તિની પૂર્ણતા સાથે સંબંધિત સૌથી મહત્વપૂર્ણ ભૌમિતિક આકારોમાંનું એક છે. જ્યારે કેટલાક યોગિની-ઓ અદૃશ્યતાની ક્ષમતા પ્રદાન કરવા માટે પ્રતિષ્ઠિત હતા, અન્ય, ગ્રંથો કહે છે, યોગ્ય ભક્તને અમર્યાદિત સંપત્તિ અને શક્તિ આપી શકે છે. કેટલાક સાધકને અપક્ષીય રીતે મુસાફરી કરવાનું શીખવી શકે છે, જ્યારે અન્ય સાધકને વિચારની ઝડપે એક જગ્યાએથી બીજી જગ્યાએ ભૌતિક રીતે ખસેડવાની ક્ષમતા પણ આપી શકે છે. અલબત્ત, વિદ્વાનો આવા દાવાઓને ચપટી મીઠું સાથે લઈ શકે છે. પરંતુ વાસ્તવિક તંત્ર સાધનાના ક્ષેત્રમાં વિચિત્ર વસ્તુઓ ખરેખર વિચિત્ર નથી.
👉 મસ્ત્યેન્દ્ર સુપ્રસિદ્ધ નાથ યોગી, અને ગોરક્ષના ગુરુ તેમની તમામ યોગિની સાધનામાં નિપુણતા માટે જાણીતા હતા. તેમણે આ સંપ્રદાયને લગતા ઘણા મુખ્ય ગ્રંથોના લેખક તરીકે પણ પ્રતિષ્ઠિત છે.
👉 નવરાત્રના સમયગાળા દરમિયાન યોગિનીના અનુયાયીઓ એક વિશિષ્ટ સ્તોત્રનો ઉપયોગ કરીને મહાબલિને અર્પણ કરશે. જેથી મનુષ્ય અને અવકાશી મૂળના – તમામ દુ:ખોથી મુક્તિ મળે. યોગિનીઓના આશીર્વાદ ઉપાસકને શરીર, મન, કુટુંબ અને સંપત્તિને પીડિત તમામ અજાણી શક્તિઓથી સુરક્ષિત કરી શકે છે. આખરે, ગ્રંથો ભલામણ કરે છે કે, સાધક સર્વસિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી શકે છે – બધી સિદ્ધિ – શ્રીચક્રમાં દેવીના પાંચ મુખ્ય સ્વરૂપોની પૂજા કરીને, કૃષ્ણચતુર્દશીના દિવસે, અને કુરુકુલ્લા દેવી અને તમામ 64 યોગિનીઓને હોમ અને બલી સાથે સમાપ્ત કરીને. ગ્રંથો એ પણ ઉલ્લેખ કરે છે કે આ સાધના ત્યારે જ થઈ શકે છે જો ઉપાસકને કાલી, તારા અથવા સુંદરીની મહાવિદ્યા સાધનામાં દીક્ષા આપવામાં આવી હોય, નહીં તો નહીં, કારણ કે યોગિનીઓ આશીર્વાદ આપવા માટે ત્વરિત છે અને જો અયોગ્ય હોય તો, તેઓ ઝડપથી હેરાન કરે છે. તેમની પાસે જવા માટે.
મોરેના મંદિર વિષે થોડી જાણકારી ——
આ ૧૦૦૦ વર્ષ જૂનું ચૌસઠ (૬૪) યોગિની મંદિર જેને એકત્તરસોમહાદેવ મંદિર તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે, તેણે હર્બર્ટ બેકર અને એડવિન લ્યુટિયન્સ દ્વારા ડિઝાઇન કરાયેલ પરિપત્ર “ભારતીય સંસદ ભવન”ને પ્રેરણા આપી છે.
👉 આ સુંદર મંદિરનો ઉપયોગ ખગોળશાસ્ત્રના અભ્યાસ માટે સન ડાયલ તરીકે થતો હતો.
👉 તે પ્રાચીન જળ સંચય પ્રણાલીનું ઉત્તમ ઉદાહરણ પણ છે, જેને સ્ટોન પાઇપ્સ, સ્ટોન કેનાલ અને પથ્થરની ટાંકીની હાજરી દ્વારા સારી રીતે દર્શાવી શકાય છે.
👉 વિંધાયન સેંડસ્ટોન ટેકરી પર હાજર, આ ધરતીકંપ વિરોધી મંદિરનું પણ શ્રેષ્ઠ ઉદાહરણ છે જે ભૂકંપથી બચી ગયું હતું.
👉 “સેન્ડ-બોક્સ” નામની પ્રખ્યાત ભૂકંપ વિરોધી તકનીકનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો હોવાનું કહેવાય છે.
👉 આ અદભૂત મંદિર નગારા શૈલીમાં બાંધવામાં આવ્યું છે જેમાં ચારેય બાજુના મંદિરો અને કેન્દ્રીય શાઇન ઉપર પણ શિખરો છે.
👉 ખંડેર શિખરોને સંરચના સાચવવા માટે તેને સંપૂર્ણપણે દૂર કરવામાં આવ્યા હતા.
👉 ચૌસઠ યોગિની મંદિર મિતાઓલી, ભારતમાં મધ્ય પ્રદેશના મોરેના જિલ્લામાં આવેલું ૧૧મી સદીનું મંદિર છે.
👉 તે ભારતના કેટલાક સારી રીતે સચવાયેલા યોગિની મંદિરોમાંનું એક છે. મંદિરની રચના ૬૫ ચેમ્બર સાથેની ગોળાકાર દિવાલ દ્વારા કરવામાં આવી છે, દેખીતી રીતે ૬૪ યોગિનીઓ અને દેવી દેવી માટે, અને ગોળાકાર પ્રાંગણની મધ્યમાં ખુલ્લા મંડપ, જે શિવને પવિત્ર છે.
👉 યોગિની શબ્દને ઘણીવાર ભય અને સાવચેત આદર સાથે જોવામાં આવે છે, કારણ કે આ દેવીઓ તાંત્રિક સંપ્રદાય અને શ્યામ અલૌકિક શક્તિઓ સાથે સંકળાયેલા છે. જ્યારે આ સંપ્રદાયની શરૂઆત અંગે વિવિધ સિદ્ધાંતો છે, ત્યાં એક સામાન્ય માન્યતા છે કે યોગિની પૂજા ૭મી સદીની આસપાસ શરૂ થઈ હતી અને ૧૫મી સદી સુધી ખાસ કરીને પૂર્વ ભારતમાં લોકપ્રિય રહી હતી. યોગિનીઓનો ઉલ્લેખ વિવિધ જૂના ગ્રંથોમાં જોવા મળે છે જેમાં અગ્નિ પુરાણ (૯મી સદી), કાલિકા પુરાણ (૧૦મી સદી સીઇ), સ્કંદ પુરાણ, ચતુર્વર્ગ ચિંતામણિ (૧૩મી સદી ) અને વિવિધ તાંત્રિક ગ્રંથો, જેમ કે માયા તંત્ર, કામાખ્ય તંત્ર વગેરેનો સમાવેશ થાય છે. .
👉 એવું માનવામાં આવે છે કે યોગિનીઓ કે જેઓ શ્રી યંત્રમાં વિવિધ સ્થાનો ધરાવે છે, તે સંયુક્ત શક્તિઓનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે જે અતીન્દ્રિય શક્તિ અથવા મહા શક્તિ, દેવી (જેને દેવી દુર્ગા માનવામાં આવે છે)નો એક ભાગ છે. મંદિરની દિવાલો પર તેઓ બધી દિશાઓમાં જોવા મળે છે. ઘણીવાર દેવતાઓની બાજુમાં, જેમની શક્તિઓ તેઓ રજૂ કરે છે.
👉 જ્યોતિષશાસ્ત્રની અંદર, યોગિનીઓને કોસ્મિક ઊર્જા તરીકે જોવામાં આવે છે જે એક દિવસમાં દરેક સમયે બધી દિશામાં આગળ વધે છે. એવું માનવામાં આવે છે કે યોગિનીઓ ભક્તની બુદ્ધિ અને અહંકારને તેમને જોતા તેમને આકર્ષે છે, તેમને વધેલી શક્તિઓ આપીને તેમનું પરિવર્તન કરે છે અને પરમ આત્મા અથવા બ્રહ્મ સાથે અંતિમ જોડાણ (મોક્ષ) પ્રાપ્ત કરવામાં મદદ કરે છે.
👉 યોગીની વિષે અને બીજાં કેટલાંક મંદિરો વિષે માહિતી આપી છે થોડીક માહિતી તમને ફોતોમાંથી પણ મળી જ રહેશે. આશા છે કે તમને આ માહિતી ગમી હશે.
અસ્તુ !
!! હર હર મહાદેવ !!
—————– જનમેજય અધ્વર્યુ