ભારતમાં આશરે ૫ લાખથી પણ વધુ મંદિરો એવાં છે જે એની મહત્તા અને સ્થાપત્યકાલને કારણે મશહૂર હોય. એમાં આ ચતુર્ભુજ મંદિરો પણ ભારતમાં ઘણા છે. રાજસ્થાનમાં પણ એક ચારભુજાજી નામનું પ્રખ્યાત મંદિર છે જે કુંભલગઢથી રાજસમંદ જતાં રસ્તામાં આવે છે. બીજે પણ ઘણે ઠેકાણે આ ચારભુજા કે ચતુર્ભુજ મંદિરો સ્થિત છે.
પણ મંદિર સમૂહ/ સંકુલની દ્રષ્ટિએ અને ભારતના ભવ્ય ઇતિહાસને નજરમાં રાખીએ તો બે ચતુર્ભુજ મંદિરો ખાસ ધ્યાન ખેંચે એવાં છે. એક છે ખજૂરાહોનું ચતુર્ભુજ મંદિર અને બીજું છે આ ઓરછાનું ચતુર્ભુજ મંદિર. આ બન્ને છે તો મધ્ય પ્રદેશમાં જ અને એક સાથે ચંદેલ વંશ તો બીજા સાથે બૂંદેલખંડનો બૂંદેલા વંશ. જોવાની ખૂબી એ છે કે આ બંન્ને રાજવંશો એ બૂંદેલખંડ માં વારફરતી રાજ કર્યું હતું.
ખજૂરહોનું ચતુર્ભુજ મંદિર એ ઇસવીસનની ૧૨મી સદીમાં ચંદેલા રાજાઓએ બનાવ્યું હતું ખજૂરાહો એ એમની રાજધાની હતી. આ મંદિરની શિલ્પસ્થાપત્યની વાત એ વખતે પણ અત્યારે તો આ ઓરછના ચતુર્ભુજ મંદિરની વાત જે બૂંદેલખંડની તે સમયની રાજધાની ઓરછમાં રાજ કરતાં રાજાઓએ બનાવ્યું હતું.
વાત હવે ઓરછના જ ચતુર્ભુજ મંદિરની કરીએ !
ભારતમાં આપણને ઘણા મંદિરો જોવા મળે છે. ચતુર્ભુજ મંદિર. ઓરછા કે જેની પોતાની આગવી વિશેષતા છે. ઓરછામાં આવેલું ચતુર્ભુજ મંદિર શહેરમાં તે સમયના સૌથી ભવ્ય અને પ્રાચીન સ્થાપત્ય અજાયબીઓમાંનું એક છે. તેના અદ્ભુત સ્થાપત્ય માટે જાણીતું ચતુર્ભુજ મંદિર ઓરછામાં જોવાલાયક સ્થળોમાંનું એક છે. આ મંદિર ભારતીય પુરાતત્વ સર્વેક્ષણ હેઠળ છે.
ઓરછા કિલ્લાથી ૧ કિમીના અંતરે, ચતુર્ભુજ મંદિર એ મધ્યપ્રદેશના ઓરછા શહેરમાં રામ રાજા મંદિર પાસે આવેલું એક પ્રાચીન હિન્દુ મંદિર છે. તેના અદ્ભુત સ્થાપત્ય માટે જાણીતું છે.
ચતુર્ભુજ મંદિ રએ ભગવાન વિષ્ણુને સમર્પિત છે ભારતના મધ્ય પ્રદેશમાં ઓરછા ખાતે આવેલું છે. ચતુર્ભુજ નામ એ ‘ચતુર’ એટલે કે “ચાર” અને ‘ભુજ’ એટલે કે “હાથ” નું સંયોજન છે જેનો શાબ્દિક અનુવાદ “જેની પાસે ચાર હાથ છે” થાય છે અને રામ વિષ્ણુના અવતારનો ઉલ્લેખ કરે છે. મંદિરમાં એક જટિલ બહુમાળી માળખાકીય દૃશ્ય છે જે મંદિર, કિલ્લા અને મહેલની સ્થાપત્ય સુવિધાઓનું મિશ્રણ છે.
ચતુર્ભુજ મંદિર ઓરછાના રાજા મધુકર શાહ દ્વારા ઇસવીસન ૧૫૫૮અને ઇસવીસન ૧૫૭૩ની વચ્ચે બાંધવામાં આવ્યું હોવાનું માનવામાં આવે છે. મધુકર શાહે આ મંદિર તેની પત્ની રાણી ગણેશ કુવારી માટે બનાવ્યું હતું જેઓ ભગવાન રામના પ્રખર ભક્ત હતા.
મંદિર એટલે મંદિર એ ગમે ત્યાં હોય એ મંદિર જ રહેવાનું છે આ મંદિર ની વિધિષ્ટતા એ છે કે એ કિલ્લા અને મહેલની સ્થાપત્ય શૈલીનું સુંદર મિશ્રણ છે. મંદિરનું આલીશાન નજારો બહુમાળી મહેલનો છે, જેમાં તોરણોવાળા ખૂલ્લાબખૂબ જ વિશાળ પ્રવેશદ્વાર, વિશાળ કેન્દ્રીય ટાવર અને કિલ્લેબંધી છે. ચતુર્ભુજ મંદિર એક વિશાળ પથ્થરના મંચ ઉપર બાંધવામાં આવ્યું હતું અને પગથિયાં ચડીને ત્યાં પહોંચ્યું હતું. કમળના પ્રતીકો અને ધાર્મિક મહત્વના અન્ય પ્રતીકો નાજુક બાહ્ય સુશોભન પ્રદાન કરે છે. અંદર ગર્ભગૃહ તેની ઊંડી પવિત્રતા પર ભાર મૂકતી ઉંચી તિજોરીવાળી દિવાલો સાથે ભળી જાય છે.
સ્થાનિક દંતકથા અનુસાર, રાણીને ભગવાન રામ દ્વારા તેમના માટે એક મંદિર બનાવવા માટે નિર્દેશિત કર્યા પછી મંદિરનું નિર્માણ કરવામાં આવ્યું હતું; જ્યારે મધુકર શાહ કૃષ્ણના ભક્ત હતા, તેમની પત્નીનું સમર્પણ રામને હતું. ચતુર્ભુજા મંદિરના નિર્માણની મંજૂરી બાદ, રાણી ભગવાન રામની છબી મેળવવા માટે અયોધ્યા ગઈ હતી જે તેના નવા મંદિરમાં સ્થાપિત થવાની હતી. જ્યારે તે રામની મૂર્તિ સાથે અયોધ્યાથી પાછી આવી ત્યારે શરૂઆતમાં તેણે મૂર્તિને તેના મહેલમાં રાખી હતી, જેને રાણી મહેલ કહેવામાં આવે છે. કારણ કે ચતુર્ભુજ મંદિર હજી નિર્માણાધીન હતું. જો કે, તે એવા આદેશથી અજાણ હતી કે મંદિરમાં દેવીકૃત કરવાની છબીને મહેલમાં રાખી શકાતી નથી. એકવાર મંદિરનું બાંધકામ પૂર્ણ થઈ ગયું અને ભગવાનની મૂર્તિને ચત્રભુજ મંદિરમાં સ્થાપન માટે ખસેડવી પડી. તેણે મહેલમાંથી ખસેડવાની ના પાડી. તેથી, ચતુર્ભુજ મંદિરને બદલે રામની મૂર્તિ મહેલમાં રહી હતી જ્યારે ચતુર્ભુજ મંદિર તેના ગર્ભગૃહમાં મૂર્તિ વિના રહ્યું હતું. મહેલમાં રામની પૂજા થતી હોવાથી તે રામ રાજા મંદિરમાં પરિવર્તિત થઈ હતી; તે દેશમાં એકમાત્ર એવું મંદિર છે જ્યાં રામને રાજા તરીકે પૂજવામાં આવે છે.
પરંતુ મૂર્તિ મહેલમાંથી ખસેડી ન હતી. તેથી, મંદિરમાં ભગવાન વિષ્ણુની ચાર હાથવાળી મૂર્તિ રાખવામાં આવી હતી અને તે ચતુર્ભુજ મંદિર તરીકે ઓળખાય છે.
ચતુર્ભુજ મંદિરનું સ્થાપત્ય —————
મંદિર એક વિશાળ, પથ્થરની થાંભલી પર ઊભું છે, તે પોતે જ એક ખૂબ જ સરળ બાહ્ય ભાગ સાથે એક ઉચ્ચ લંબચોરસ ઇમારત છે જે બે મોટા અને ચાર નાના સ્પાયર્સ પર સુશોભિત છે. ચતુર્ભુજ મંદિરનો અંદરનો ભાગ કોતરેલા આભૂષણોથી રહિત છે. હિંદુ મંદિરમાં તેની ટોચમર્યાદાની મહાન ઊંચાઈ એ અસામાન્ય લક્ષણ છે.
ચતુર્ભુજ મંદિરમાં ૪.૬ મીટર (૧૫ ફૂટ) ઊંચાઈના ઊંચા પ્લેટફોર્મ પર પાઈન શંકુના આકારમાં ઊંચા સ્પાયર્સ છે. મંદિરની એકંદર ઊંચાઈ ૧૦૫ મીટર (૩૪૪ ફૂટ) ઊંચી છે અને તેના લેઆઉટને બેસિલિકા સાથે સરખાવવામાં આવે છે અને વિષ્ણુના ચાર હાથ જેમના માટે તે બાંધવામાં આવ્યું હતું તે સમાન બનાવવાની યોજના છે. મંદિરનું આલીશાન નજારો બહુમાળી મહેલનો છે. જેમાં તોરણોવાળા ખુલ્લા, ખૂબ મોટા પ્રવેશદ્વાર, એક વિશાળ કેન્દ્રીય ટાવર અને કિલ્લેબંધી છે. મંદિરના પ્રવેશ પર ચઢવામાં ૬૭ નંબરના સીધા અને સાંકડા પગથિયાં ચડતા, દરેક લગભગ 1 મીટર (૩ ફૂટ ૩ઇંચ) ઊંચાઈ ધરાવતા, એક વળાંકવાળી સીડી બનાવે છે. અંદરના ભાગમાં ઘણા હોલ છે અને મંદિરનો મુખ્ય હોલ અથવા મંડપ ક્રોસ અથવા ક્રુસિફોર્મના આકારમાં બાંધવામાં આવ્યો છે અને તે મારુ-ગુર્જરા સ્થાપત્યનું મિશ્રણ હોવાનું કહેવાય છે, અને તે વેસ્ટિબ્યુલના જમણા ખૂણા પર છે,
મંદિરનો બાહ્ય ભાગ કમળના પ્રતીકોથી સુશોભિત છે. આ ઇમારત મંદિર અને કિલ્લાના સ્થાપત્યમાંથી લેવામાં આવેલી ધાર્મિક અને બિનસાંપ્રદાયિક શૈલીઓનું મિશ્રણ દર્શાવે છે. મંદિર પૂર્વ તરફ છે અને નજીકના રામ મંદિર સાથે એક ધરી પર સ્થિત છે, જે ઓરચા ફોર્ટ સંકુલની અંદર છે. જો કે મંદિરના અંદરના ભાગમાં વધારે સુશોભન નથી. કેન્દ્રીય ગુંબજની ટોચમર્યાદા, જેમાં અનેક કિઓસ્ક છે, તે ખીલેલા કમળથી ઢંકાયેલું છે. બાહ્ય સ્થાપત્ય વિશેષતાઓમાં “પાંખડીવાળા પથ્થરના મોલ્ડિંગ્સ, પેઇન્ટેડ ફ્લોરલ અને ભૌમિતિક ડિઝાઇન, કમળની કળી પેન્ડન્ટિવ કૌંસ પર આધારભૂત કોર્નિસ, રત્નજડિત પથ્થરની કમરપટો, ખોટા બાલ્કની અંદાજો” નો સમાવેશ થાય છ.
ચતુર્ભુજ મંદિર —————
તે ત્રણ ભાગમાં વહેંચાયેલું જણાય છે. ગર્ભગૃહની સાથે મુખ્ય મંદિરમાં સૌથી ઊંચું શિખર છે જે મહેલ સાથે મિશ્રિત મંદિર સ્થાપત્યની સુંદર છાપ આપે છે. મંદિરનો મધ્ય ભાગ ચાર માળનો બનેલો છે. આ મંદિરનો ત્રણેય બાજુનો ત્રીજો ભાગ મધ્ય ભાગના મહેલ જેવો દેખાય છે. જ્યારે ચોથો અને અંતિમ ભાગ પ્રવેશદ્વાર જેવો આકાર ધરાવે છે જે હજુ અધૂરો છે. કમળનું પ્રતીક અને ધાર્મિક મહત્વના અન્ય પ્રતીકો એક નાજુક બાહ્ય સુશોભન પ્રદાન કરે છે. ગર્ભગૃહની અંદર ઉંચી, કમાનવાળી દિવાલો સાથેનું પવિત્ર મેદાન છે જે તેની ઊંડી શુદ્ધતા પર ભાર મૂકે છે.
શિલ્પ સ્થાપત્યો તો નથી આમાં જે છે તે છે સ્થાપત્યકલા અને શૈલી છે. હિન્દૂ – મુસ્લિમ સ્થાપત્યકલા નો ઉત્તમ નમૂનો સૌ કોઈએ જોવાં જેવો છે.
ટૂંકમાં ઓરછાના આજુબાજુના લોકેશનમાં આ એક આગવી ભાત પાડતું મંદિર સ્થાપત્ય છે. સાથે સાથે ઇતિહાસ પણ તાજો થાય છે એ બહુ મોટી વાત છે. કિલ્લા જેવું આ મંદિર જીવનમાં એકવાર તો જોજો બધાં !
!! ૐ નમો ભાગવતે વાસુદેવાય: !!
————— જનમેજય અધ્વર્યું